ندای قم / سید جمال الدین حسینی ؛ محله ها در گذشته تنها واحدهای جغرافیایی و کالبدی نبودند، بلکه عرصه ای برای اعمال حکمرانی محلی محسوب می شدند. ساختارهای حکمرانی درون محله ای شامل مدیریت منابع، حفظ امنیت، اجرای رسوم و آیین ها، و نگهداری زیرساخت ها بود.
محله چهل اختران یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین محلات شهر قم است که در شمال شرقی این شهر واقع شده و از دیرباز تا کنون نقش ویژه‌ای در تاریخ و هویت این منطقه ایفا کرده است. این محله که در عصر صفویه در مرکز شهر قرار داشته، نه تنها به دلیل قدمت تاریخی، بلکه به واسطه اهمیت اجتماعی، تاریخی و فرهنگی مذهبی، مورد توجه بسیاری از تاریخ دوستان، بوده و نمونه‌ای غنی برای مطالعه حکمرانی شهری در بافت‌های اصیل تاریخی ایران است.
این یادداشت علمی با بازخوانی داده‌های تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این محله، آن را به عنوان یک واحد حکمرانی محلی به صورت اجمالی تحلیل و از منظردانش حکمرانی شهری (Urban Governance) به بررسی این محله تاریخی می‌پردازد، با تمرکز بر:
•بازیگران حکمرانی: نهادهای مذهبی (بقاع، مساجد، حسینیه‌ها(۱))، خانواده‌های متنفذ(۲)، کسبه‌ی سنتی(۳)، شبکه‌های اجتماعی و مذهبی (۴)(هیئت‌ها)، و سازمان‌های دولتی (شهرداری، اوقاف).
•منابع و سرمایه‌ها: منابع مادی (زمین، گذر، آب، وقف)(۵) و سرمایه اجتماعی (اعتماد، همبستگی، هویت مذهبی، حوادث سیاسی ).(۶)
•سازوکارها و قواعد(۷): قوانین عرفی و شرعی، مناسک مذهبی به‌عنوان نظم‌دهنده اجتماعی، مدیریت وقف.
•چالش‌ها: فرسودگی بافت، کاهش سرمایه اجتماعی، فشار توسعه مدرن.
و نشان می‌دهد چگونه نهادهای دینی، اجتماعی و اقتصادی در کنار زیرساخت‌های سنتی، هویت و نظم محله را شکل داده‌اند.
محله چهل اختران قم، با هویت مذهبی-تاریخی برجسته و شبکه ای از نهادهای رسمی و غیررسمی، نمونه ای بارز از این نظم محلی است.
این محله با بقاع امام زادگان و فضاهای مذهبی، هویت مذهبی شیعی را به شکل فعالانه ای در زندگی روزمره تقویت کرده و این پیوند به ایجاد انسجام اجتماعی و مشروعیت نهادهای محلی کمک می نمود. در این محلات مسجدها به عنوان «کانون های تصمیم گیری غیررسمی» عمل کرده و به ویژه در زمان های بحران با تصمیم گیریهای محلی نقش مهم و موثری ایفا می کردند.
حضورشخصیت های کاریزماتیک مذهبی، مداحان و جوانمردان (به اصطلاح، داشت مشتی ها و با مرام های محله) (۸) به عنوان مراجع اجتماعی و فرهنگی، به ایجاد اعتماد، رسمیت بخشی به ارزشها و هدایت رفتارهای جمعی محله کمک کرده و همچنین آنها پل ارتباطی مهمی بین نهادهای دینی و اهالی محسوب می شدند.
مناسک عمومی مانند محرم و نذر:
مراسم های جمعی به عنوان عاملی مهم برای انسجام اجتماعی عمل کرده و این مناسک نه تنها جنبه عبادی داشتند، بلکه به بازتولید سرمایه اجتماعی، همبستگی و ارتباط بین اعضای جامعه کمک می کردند.
تحولات و چالش های معاصر:
کاهش نقش ساختارهای محلی سنتی با ورود نهادهای مدرن:
با ورود شهرداری و سازمان های مدرن، برخی کارکردهای اثر بخش سنتی کاهش یافت. با وجود این، هم افزایی بین این دو دسته سیستم ها می تواند به حفظ کارکردهای محله کمک کند…
با توجه به مباحث فوق جایگاه محلات اصیل و تاریخی درسلسله مراتب حکمرانی شهری قابل تحلیل و بررسی است و می توان با کنکاش علمی به پرسش های مهم ذیل از منظر این دانش پرداخت.
-چگونه منابع، اقتدار و سرمایه اجتماعی در این محلات تجمع یافته و چگونه در برابر
فشارهای مدرن مقاوم یا سازگار شده اند.
– و اینکه نهادهای دینی محله، چگونه در تصمیم گیری های محلی نقش آفرینی کرده و می کنند؟
-منابع مادی و سرمایه اجتماعی تا چه میزان به کارکردهای حکمرانی محله کمک می کند؟
-چه سازوکارها و قواعدی برای توزیع وظایف و منابع بین گروههای مختلف وجود دارد؟
-چالشهای معاصر چگونه با بافت تاریخی همسو یا ناسازگار می شوند؟
و می توان یک نمایش منسجم از ساختار حکمرانی شهری در محلاتی مانند چهل اختران قم با محوریت نهادهای دینی، خانواده های تاثیرگذار، کسبه ، شبکه های اجتماعی، سرمایه اجتماعی و هویت محله ای به عنوان ابزار کلیدی ایجاد ثبات اجتماعی و کارایی حکمرانی محلی به تصویر کشید و به بررسی تحولات معاصر و چالش هایی که این بافت تاریخی را تحت تأثیر قرار داده اند پرداخت و پیشنهاداتی برای حفظ بافت تاریخی و بازتولید کارکردهای حکمرانی به شیوهای مدرن اما با حفظ هویت فرهنگی تاریخی محله ارائه داد.
همچنین نظام حکمرانی بافت های تاریخی به دلیل انسجام مذهبی-فرهنگی و کارکردهای اجتماعی خود، می تواند به عنوان مدل مفهومی تحلیل پیچیدگی های حاکمیت محلی در بافت های تاریخی و الگویی برای طراحی محلات جدید شهری باشد.
نتیجه
تحلیل اجمالی محله چهل اختران قم از زاویه حکمرانی شهری نشان می دهد که بافت های تاریخی ایران، پیش از ساختارهای رسمی مدیریت شهری، دارای نظم محلی-اجتماعی پیچیده ای بوده اند که توانسته اند به شکل کارآمد نیازهای اجتماعی، فرهنگی و خدماتی را پاسخ دهند. این نظم، ترکیبی از سرمایه اجتماعی قوی، نهادهای عرفی-شرعی و زیرساخت های سنتی است.
چالش امروز، بازآفرینی این الگو با ابزارهای مدرن حکمرانی شهری، بدون از دست دادن جوهره هویتی است. برای آینده، پیوستن توانمندی های سنتی با فناوری های مدرن و ایجاد چارچوب های مشارکتی مردم پایه میان نهادهای دینی، محلات و سازمان های دولتی ضروری است تا بافت تاریخی حفظ شود و کارکردهای حکمرانی محلات به شکل پایدار تقویت شود.
محله چهل اختران یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین محلات شهر قم است که به دلیل وجود آرامگاه امامزاده موسی مبرقع (ع)، فرزند بلافصل امام جواد (ع) و جد سادات برقعی، و همچنین آرامگاه‌های چهل تن از نوادگان پیامبر اسلام (ص)، از جایگاه مذهبی بسیار بالایی برخوردار است و به عنوان یکی از مقاصد مهم زیارتی در قم شناخته می‌شود. علاوه بر این، این محله نقشی مهم در تاریخ انقلاب اسلامی داشته و قدیمی‌ترین تکیه و هیئت قم، یعنی هیئت چهل اختران، نیز در همین محله قرار دارد، این محله ازشمال با خیابان نوبهار، از جنوب با بلوار شهید روحانی و خیابان آیت الله طالقانی و از غرب با خیابان برقعی محدود شده و با محله‌های آذر، دروازه ری، نوبهار، ناصر دیوان و پامنار همجوار است. مسجد چهل اختران نیز در این محله و در خیابان طالقانی واقع شده است
(１) نهادهای مذهبی (بقاع، مساجد، حسینیه‌ها): مجموعه چهل اختران- بقعه شاهزاده زید – مرقد موسی مبرقع – مسجد چهل اختران- حسینیه چهل اختران- مسجد علی‌اکبر
(２) خانواده‌های متنفذ: ( سادات بزرگوار موسوی_چل اخترانی_ چاووش و چاووشی_ برقعی_ کوثری و خانواده های فولادی، توکلی، پارسا، مولوی و غیره
(３) کسبه‌ی سنتی: قصابی
(４) هیئت ها : هیئت چهل اختران
(５) منابع و سرمایه‌ها: گذر چهل اختران (موسویان)،آب‌انبار موسویان، خانه توکلی‌ها، میدانگاهی – باغ یا باغچه چهل اختران- رختشورخانه یا مدرسه شهید همراهی- حمام موسویان_چال مینجلاب محله‌های فرعی: رخنه حاج زمان- کوچه کل محمود یا کل محمودی‌ها- محله شهید فولادی- محله حاشایی‌ها- کوچه کاکل_کوچه علی قد
(６) قوانین عرفی و شرعی، مناسک مذهبی به‌عنوان نظم‌دهنده اجتماعی، مدیریت وقف حوادث سیاسی : قیام ۱۵ خرداد- انقلاب اسلامی – دفاع مقدس،
(７) فرهنگ و زندگی روزمره : هیئت و عزاداری_توغ سیفا – کبوترپرانی
(８) چهره‌های سرشناس تاریخی و معاصر
موسی مبرقع (ایشان ابواحمد موسی، فرزند گرامی امام محمد تقی جواد الائمه (ع)، نهمین پیشوای شیعیان جهان اسلام، و برادر بزرگ‌تر حضرت امام علی النقی الهادی (ع)، دهمین پیشوای شیعیان، هستند.)
بقعه چهل اختران، خاستگاه نوادگان و وابستگان به خاندان «موسی بن مبرقع علیه‌السلام» و فرزندان امام جواد علیه‌السلام است. چهل تن از سادات رضویه در این بقعه به خاک سپرده شده‌اند.
سرلشکر سید عبدالرحیم موسوی( رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ج اا)-علیرضا فولادی- مهدی حمیدی پارسا- شهید محمدرضا فولادی – سید محمد کوثری- حاج حسین فولادی- شیخ المادحین ملاحسین مولوی قمی- سید حسین چهل اخترانی – سید علی چهل اخترانی – سید مهدی چهل اخترانی- سید عبدالحسین چهل اخترانی و…
