بافت تاریخی قم؛ زندگی جدید در کالبد قدیم
روایت تلاش برای بازگرداندن نشاط به قلب تاریخی شهر؛
ندای قم / گزارش / زینب آخوندی / کارشناس مسائل شهری ؛بافت تاریخی قم با وسعت ۳۱۵ هکتار، یکی از ارزشمندترین دارایی‌های هویتی شهر است؛ محدوده‌ای که قرن‌ها زندگی، ایمان، بازار و فرهنگ را در خود گرفته و امروز نیز ظرفیت دارد که مرکز تجربه زیست شهری متفاوت باشد. این بافت نه‌فقط تاریخ گذشته، بلکه می‌تواند آینده‌ای انسان‌محور برای شهر رقم بزند؛ به شرط آنکه زندگی در آن جاری و ساده باشد.
قرار نیست در مناطق مرکزی این شهرها که حاصل چند هزار سال سکونت‌اند، ساختمان‌ها، خیابان‌ها و مال‌هایی احداث شود که هیچ نشانی از گذشته ندارد، از سوی دیگر شهر موجودی زنده است و در شهری زنده نمی‌توان همه تصمیم‌ها را تنها بر مبنای گذشته گرفت؛ روایت بافت‌های تاریخی در شهرهای کهن، این روزها داستان تلاشی برای ادامه زندگی در بافت‌هایی است که هنوز نفس می‌کشند، اما به کمک ویژه نیاز دارند.
ایجاد توازن میان حفظ هویت و برآورده کردن نیاز امروز شهروندان از مهم‌ترین چالش‌های شهرهای تاریخی کشور است، چالشی که با سیاست‌گذاری صحیح می‌توان آن را به فرصت تبدیل کرد.
نگاه مان به بافت تاریخی موزه‌ای نیست
محمد رمضانی، معاون شهرسازی و معماری شهرداری قم بافت تاریخی این شهر را «قلب فرهنگی و هویتی قم» می‌داند و به خبرنگار ما می‌گوید: در این محدوده، تاریخ، مذهب و زندگی اجتماعی در هم تنیده‌اند، نگاه ما به بافت تاریخی موزه‌ای نیست و می‌خواهیم کیفیت زندگی را بالا ببریم و در عین حال، حکمت و معماری گذشتگان را حفظ کنیم.
به گفته وی رویکرد شهرداری قم ترکیبی از حفاظت، نوسازی و بازآفرینی است. «نه می‌توان کالبد موجود را بدون پاسخ به نیازهای امروز حفظ کرد، نه می‌توان بازسازی را بدون توجه به هویت تاریخی پیش برد، هدف ما بازآفرینی پایدار است؛ یعنی حفظ اصالت در کنار ارتقای کیفیت زندگی و ایمنی.»
رمضانی تأکید می‌کند: قم در سال‌های اخیر با اجرای پروژه‌هایی همچون پیاده‌راه‌های ارم و انقلاب، بهسازی بازارها، بازطراحی میدان شهید مطهری و آغاز ابرپروژه بسط شرقی حرم مطهر تلاش کرده است تا توازن میان توسعه و هویت برقرار شود.
حفظ بناهای تاریخی وقتی معنا دارد که مردم بمانند
سازمان بهسازی، نوسازی و زیباسازی اطراف حرم مطهر در دوره فعالیت خود، با همین هدف مسیری را آغاز کرده است: تسهیل زندگی مردم در دل تاریخ. علیرضا خاکی، مدیرعامل این سازمان، بر این باور است که حفاظت از هویت، بدون حضور ساکنان ممکن نیست. او می‌گوید: حفظ بناها وقتی معنا دارد که مردم بمانند. شیوه مدیریت بافت باید زندگی‌محور شود و در عین حال برای حراست از ارزشهای بافت، نگاه ویژه نیاز داریم.
در این راستا، مجموعه‌ای از طرح‌های اجرایی و سیاست‌گذاری آغاز شده که آثار آن به‌تدریج در محله‌ها قابل لمس است. ساماندهی معابر, ارتقای نفوذپذیری بدون تخریب و ارتقای امنیت ساکنین با استفاده درست از فضا و نور، از جمله اقداماتی است که در پروژه های اجرا شده توسط این سازمان مورد توجه بوده است.
یکی دیگر از محورهای مهم برنامه‌ها، تملک احیای خانه‌های تاریخی با کاربری‌های اجتماعی و فرهنگی است. پروژه‌هایی مانند مرمت و باززنده‌سازی خانه توکلی که طرح آن در سازمان تهیه شده ، نمونه‌ای از رویکردی است که با ترکیب اصالت معماری و کارکردهای جدید، می‌کوشد زندگی را در دل تاریخ جاری نگه دارد.
ضوابط جدید بافت تاریخی در آستانه تصویب نهایی
بازارهای تاریخی نیز از توجه دور نمانده‌اند. بهسازی و رونق فعالیت‌های اقتصادی بومی در بازار نو و کهنه، بهسازی محور آیت الله طالقانی از سه راه تا چهار راه بازار از جمله اقداماتی است که هویت و اقتصاد شهری را با یکدیگر پیوند می زند. در این میان بهسازی نگین شهر یعنی میدان شهید مطهری و بهبود وضعیت سیما و منظر این میدان از مهم ترین اقداماتی بود که در قلب بافت تاریخی قم انجام شد.
خاکی درباره نقشه راه آینده تأکید می‌کند که ضوابط جدید بافت تاریخی در آستانه تصویب نهایی است.
به گفته وی، رویکرد گذشته که صرفاً کالبدی و محدودکننده بود تغییر کرده است. ضوابط جدید زندگی‌محورند و هماهنگی دستگاه‌های تصمیم‌گیر را تضمین می‌کنند تا مردم دچار سرگردانی اداری نشوند.
این تصمیم‌ها قرار است دو ضرورت همزمان را محقق کند: حفاظت از میراث ارزشمند شهر و حمایت از نیازهای روزمره ساکنان، مانند پارکینگ، دسترسی و امنیت.
تهیه این ضوابط تنها گام نخست است. برنامه‌هایی برای ارائه مشوق‌های مرمتی، تسهیلات اقتصادی، و افزایش مشارکت مردمی نیز در جریان است؛ چرا که همان‌گونه که مدیرعامل سازمان بهسازی، نوسازی و زیباسازی اطراف حرم مطهر تأکید می‌کند: «هرجا مردم باشند، امید هست. حضور مردم در بافت بهترین حامی تاریخ شهر است.»
بافت تاریخی قم امروز بر نقطه‌ای روشن‌تر قبل
امروز بافت تاریخی قم با همه چالش‌هایش، ایستاده بر نقطه‌ای روشن‌تر از گذشته. مسیر احیا آغاز شده و تلاش‌ها به‌گونه‌ای پیش می‌رود که نه‌تنها دیوارها و معابر، بلکه اعتماد و تعلق خاطر مردم در این محله‌ها بازسازی شود. این آینده‌ای است که می‌تواند ۳۱۵ هکتار هویت
قم را دوباره به یکی از پرشورترین نقاط زندگی شهری تبدیل کند؛ آینده‌ای که در آن تاریخ و زندگی دوشادوش هم نفس بکشند.
شهرهای کهن ایران پس از سال‌ها فراموشی و فرسودگی، امروز در مسیر احیا و بازآفرینی گام برمی‌دارند؛ مسیری که کالبد فرسوده را ترمیم می‌کند و روح هویت ایرانی را در تار و پود زندگی شهری می‌دمد، این روایت قصه ایستادگی تاریخ در برابر فراموشی و تلاشی برای پیوند گذشته با آینده است.
