ندای قم / یادداشت / عباس جعفری/کارشناس رسانه و برنامه ریزی محیط زیست ؛ بی‌توجهی به توان اکولوژیکی و ظرفیت‌های بومی، استان قم را به نمونه بارزی از توسعه نامتوازن در ایران تبدیل کرده است. آلودگی هوا، بحران منابع آبی و توسعه نامتجانس شهری، قم را در معرض بحران های خطرناکی قرار داده است تا این روزها تبدیل به کلان‌شهری شود که چالش نفس کشیدن در آن جدی شود. آلودگی هوا، گرد و خاک‌های دائمی و انتشار روزافزون آلاینده‌های صنعتی، به‌خصوص در مناطق شهری و حاشیه دشت مسیله، همچنان در صدر معضلات زیست‌محیطی این استان قرار دارد.
به نوبه خود در کنار معدود مسئولان دلسوز، کارشناسان و اصحاب رسانه متعهد و شهروندان دغدغه مند قمی، بیش از یک دهه بر اساس مدل PSR (فشار، وضعیت، پاسخ) که ساده‌ترین رهیافت مطالعاتی مسایل محیط زیستی است به کرات تلاش کردم با ارائه تحلیل‌های کارشناسی یادداشت‌های راهگشایی جهت ایجاد افق‌های هدفمند برای مدیریت محیط زیست استان به نگارش در بیاورم اما متأسفانه، علی‌رغم تمام این هشدارها و مصاحبه های رسانه‌ای، نه‌تنها تغییر ملموسی در روند مدیریت و سیاست‌گذاری‌های محیط زیستی قم رخ نداد، بلکه بحران‌ها به شکل روزافزونی افزایش یافت.
مدل PSR، به‌عنوان یکی از ابزارهای تحلیل سیستماتیک در حوزه محیط زیست، به‌خوبی نشان می‌دهد که فشارهای وارده از سوی فعالیت‌های انسانی و سوءمدیریت چگونه وضعیت محیط زیست را بحرانی می کند و ناکارآمدی پاسخ‌های اتخاذشده را نشان می‌دهد. از برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیرزمینی گرفته تا عدم تخصیص حقابه‌ها برای احیای دشت های قم و توسعه شهری و صنعتی بدون پشتوانه، شواهد علمی و میدانی ارائه شد که نشان از دست دادن زیرساخت‌های حیاتی اکوسیستمی قم داشت، اما اولویت‌های زیست‌محیطی این یادداشت ها در تصمیم‌گیری‌های غیر مسئولانه مدیریتی و در سایه منافع کوتاه‌مدت اقتصادی گم شدند.
قم، با منابع آبی محدود، شرایط خاص اقلیمی و جغرافیایی، توان اکولوژیکی محدودی دارد اما تداوم تصمیم‌گیری غیرکارشناسی این استان را به آزمایشگاهی برای بحران‌های محیط‌زیستی تبدیل کرده است. پس از استان شدن بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌های انسانی و طبیعی، به هدف انتقال و مرکز استقرار صنایع آلاینده دیگر استانها تبدیل شد. شهرک‌های صنعتی قم به جای کاهش فشار بر محیط‌زیست به مقصدی برای استقرار صنایع پرریسک و آب‌بر تبدیل شدند که حتی استانداردهای اولیه زیست‌محیطی هم در آنها رعایت نمی شد. صنایعی که با ظرفیت‌های اقلیمی و تحصیلی استان همخوانی نداشت و به جای بهره‌گیری از نیروی کار بومی و متخصص، به دلیل عدم تناسب با آمایش تحصیلی قم، زمینه مهاجرت و استخدام کارگران غیر بومی را ایجاد کرد که خود معضلات اجتماعی و اقتصادی متعددی را به وجود آورد.
در کنار آن نیروگاه‌ها سیکل ترکیبی چسبیده به قم که عمدتا از گازوییل به‌عنوان سوخت اصلی استفاده می‌کند و همچنین تردد انبوه خودروهای فرسوده و پرمصرف سهم بسزایی در افزایش آلودگی هوای قم داشته است که با محدودیت طبیعی جریان هوای قم تشدید می شود. از طرفی دیگر گسترش بی‌رویه شهر و افزایش تراکم، فشار مضاعفی بر خودپالایندگی اکوسیستم نیز وارد کرده است.
تراکم غیر اصولی جمعیت و ساخت‌وسازهای بی‌رویه، منابع آبی محدود، خاک حساس و مستعد فرسایش و پوشش گیاهی ضعیف، توان اکولوژیکی این استان را به شدت پایین آورده است. با این حال کمترین توجه به این محدودیت‌ها نمی شود و این استان را به نقطه‌ای رسانده است که دیگر توان پاسخ‌گویی به نیازهای اکوسیستمی خود را ندارد و دیگر نمی‌تواند به توسعه‌ای ادامه دهد که در آن رشد صنایع و شهرنشینی بدون در نظر گرفتن آثار زیست‌محیطی و اجتماعی پیش برود.
تغییر مسیر نیز نیاز به تعهد مسئولانه مدیران و تصمیم‌گیری بر مبنای مطالعات کارشناسی دارد. مسئولان باید بدانند که محیط زیست قم دیگر فرصتی برای آزمون و خطا ندارد. این زنگ خطرها، نه از سوی نویسنده بلکه از سوی طبیعت چند سالی هست به صدا درآمده و دیگر برای همگان مشهود است و ادامه بی‌توجهی به مدیریت منابع و تصمیمات هیجانی و کوتاه‌مدت و ارائه آمارهای غیرواقعی، خساراتی جبران‌ناپذیر برای شهروندان قمی و نسل‌های آینده به همراه خواهد داشت.
امروز شهروندان قمی نه تنها از حق طبیعی خود برای هوای پاک محروم هستند، بلکه هیچ برنامه شفاف و عملیاتی برای تغییر وضعیت نیز مشاهده نمی کنند تغییر مسیر توسعه قم نیازمند عزم جدی، پذیرش مسئولیت و برنامه‌ریزی منسجم و کارشناسی دارد. اگر تغییر اساسی در نگرش مدیریتی استان صورت نگیرد، قم نه‌تنها قابلیت زیست انسانی، بلکه توان اقتصادی خود را به سرعت از دست خواهد داد. انتظار می‌رود مسئولان کنونی بدور از مصلحت اندیشی ها، گام‌های جدی برای مهار آلودگی و بازگرداندن هوای پاک استان بردارند.
