ندای قم / گزارش/ آمنه حسن زاده ؛ سالانه ۲۰ میلیون زائر و گردشگر وارد شهر قم می‌شود، اما با وجود فعالیت هفت هزار هنرمند، این شهر محل متمرکزی برای فروش صنایع دستی ندارد و وعده احداث بازارچه صنایع دستی بعد از گذشت دو دهه همچنان بر روی کاغذ مانده است.
به گزارش ندای قم ، بازارچه دائمی صنایع دستی قم طرحی که قراربود موتورمحرک اشتغال ۷۰ رشته هنری از قبیل فرش، انگشتر سازی، چرم دوزی و سفال گری باشد و با هدایت گردشگران، ارزآوری و رونق را برای هنرمندان به ارمغان بیاورد، اما این طرح، پس از گذشت نزدیک به دو دهه از اولین زمزمه‌هایش، همچنان بر زمین مانده است. دو دهه تأخیر یعنی صدها هنرمندی که دلسرد شدند، کارگاه‌هایی که تعطیل شدند و میراثی که در حال فراموشی است.
علل تأخیر در اجرای طرح احداث بازارچه صنایع دستی
مدیرکل اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان قم در گفت وگو با ندای قم با اشاره به تأخیر در اجرای طرح بازارچه صنایع‌دستی، گفت: تا زمانی که تعاونی و اتحادیه‌ای منسجم در میان هنرمندان شکل نگیرد، هیچ تفاهم‌نامه‌ای به نتیجه نخواهد رسید.
بهزاد احمدی فارسانی با اشاره به دلایل نامعلوم بودن وضعیت بازارچه صنایع دستی استان قم، اظهار کرد: استان قم دارای 7 هزار هنرمند دارای مجوز است که از این میان نزدیک به 5 هزار هنرمند فعال در 50 رشته مشغول به کار هستند. از روزی که توفیق خدمت را داشته‌ایم، در هفته دوم حضورمان تفاهم‌نامه‌ای با شهردار کلان‌شهر قم، در حضور وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی که به قم سفر کرده بودند، منعقد شد.
وی در این‌باره گفت: در آن تفاهم‌نامه و در چارچوب چند بند مرتبط با توسعه اقتصاد زیارت و گردشگری، یکی از بندها ایجاد بازارچه تخصصی صنایع‌دستی و سوغات استان قم بود. باید از مدیران شهری و شهرداران پیشین که نسبت به مرمت و احیای سرای ملاحسین اقدام کردند تشکر کرد؛ این بنا با اعتبار ابلاغی از وزارت میراث‌فرهنگی و نزدیک به 9 میلیارد تومان و مبالغی بیشتر از سوی شهرداری مرمت و احیا شد و مقرر شده است که در ماه آتی 7 غرفه آن که شهرداری به‌طور قانونی مالکیت آن‌ها را اخذ کرده، به هنرمندان صنایع‌دستی واگذار شود.
مدیرکل اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان قم بر ضرورت ایجاد بازارچه‌ای تخصصی تأکید کرد و ادامه داد: پیشنهاد ما متمرکز بر ضلع شرقی پارکینگ حرم است؛ این پیشنهاد را به شهردار ارائه داده‌ایم و در حال بررسی است. روبروی یک پاساژ زمزم، زمینی وجود دارد که به صورت مشارکتی و با شرط تملک هنرمندان اعلام آمادگی شده است؛ همچنین زمینی در اولین عوارضی جاده قم تهران، مجاور تربیت بدنی داریم.
فارسانی عنوان کرد: شهردار در این 20 روزی که پیشنهاد مطرح شده، مشغول بررسی آن است. بیان این نکته ضروری است که در ساختار تاریخی شهر، بازار، حمام، مسجد و نیایشگاه در کنار یکدیگر بوده‌اند و طبیعتاً بازارچه هم باید در همین بافت قرار گیرد؛ بنابراین مکان‌یابی بازارچه اهمیت اساسی دارد.
وی بر تدوین و اجرای طرحی جامع‌تر و با در نظر گرفتن مکان مناسب و ظرفیت واقعی هنرمندان تأکید کرد و متذکر شد: می‌بایست وعده‌ها رنگ واقعیت به خود بگیرند.
مدیرکل اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان قم از همین رو اظهار داشت: پیشنهاد ایجاد چنین بازاری در اطراف حرم مطهر و در نقاطی با «پاخور بالا» ارائه شده است. شهردار قم نیز نسبت به این پیشنهاد اعلام آمادگی کرده و مقرر شده بررسی‌های لازم انجام شود. اما مشکل اساسی تا این زمان نبود زمین بوده است.
فارسانی به مشکلات زیرساختی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اشاره کرد و افزود: یکی از مشکلات ما، کمبود فضای فیزیکی و نبود ساختمان در شأن اداره کل میراث فرهنگی است. در حال حاضر معاونت صنایع دستی در فضایی جدا از ساختمان اصلی اداره و با امکانات محدود فعالیت می‌کند؛ هرچند نیروی انسانی ماهر و کافی در این حوزه وجود دارد.
آمادگی برای واگذاری زمین به هنرمندان صنایع دستی
وی با اشاره به حمایت از بخش خصوصی در این حوزه، از آمادگی برای واگذاری زمین به هنرمندان صنایع دستی خبر داد و اذعان کرد: راهبرد ما در بخش خصوصی کاملاً مشخص است و همین‌جا اعلام می‌کنم که 100 هکتار در حوزه گردشگری در محدوده عوارضی قم ـ تهران، آمادگی داریم 5 تا 10 هکتار زمین را به هنرمندان صنایع دستی واگذار کنیم. این آمادگی از همین امروز وجود دارد و هنرمندان می‌توانند فردا برای انجام امور اداری اقدام کنند.
مدیرکل اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان قم ضمن بیان اینکه این منطقه به کمک استاندار به‌عنوان منطقه نمونه گردشگری تعیین و قطعه‌بندی شده است، تصریح کرد: با وجود آمادگی برای واگذاری زمین، مشکل اصلی در حوزه صنایع دستی، نبود ساختار منسجم و تشکل واحد است. در واقع، ما در این حوزه نه تعاونی واحدی داریم و نه اتحادیه‌ای متشکل و منسجم تشکیل شده است.
دعوت از هنرمندان صنایع دستی برای تشکیل تعاونی
مدیرکل اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان ق‌ضمن دعوت از هنرمندان صنایع دستی قم برای تشکیل تعاونی اظهار داشت: از هنرمندان عزیز دعوت می‌کنم تا با تشکیل یک مجموعه 100 نفره به‌صورت مشارکتی وارد عمل شوند. شهردار قم نیز قول داده‌اند که در احداث بازارچه صنایع دستی همکاری کنند. انتظار واگذاری رایگان و مجانی زمین اشتباه است؛ این مسیر باید بر پایه مشارکت و هم‌افزایی پیش برود.
فارسانی با اشاره به ظرفیت‌های متنوع قم در حوزه صنایع دستی افزود: در استان قم، راسته‌بازارها و کارگاه‌های متعدد صنایع دستی وجود دارد که هر کدام به‌تنهایی یک ظرفیت گردشگری محسوب می‌شوند. کارگاه‌گردی و بازدید از این مراکز می‌تواند به رونق اقتصادی شهر کمک کند. همین تیمچه‌ای که فرش قم را عرضه می‌کند، نمونه‌ای از بهره‌گیری از هنر و معماری ایرانی ـ اسلامی است و کار بزرگی انجام شده، اما کافی نیست. نیاز به احداث بازارچه در ورودی و خروجی شهر کاملا احساس می‌شود.
وی در خصوص اینکه نیازمند یک برنامه مشخص و جامع هستیم و چه برنامه‌ای داریم، تأکید کرد: برنامه‌های 1 ساله و 5 ساله‌ای که تدوین، مصوب و توسط ریاست جمهور ابلاغ شده است، نه تنها برای استان قم، بلکه برای تمام 31 استان کشور لازم‌الاجراست.
مدیرکل اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان قم با ابراز خرسندی از هماهنگی بدنه مدیریتی استان گفت: استان قم اولین استانی است که در آن شاهد یکپارچگی و همدلی کامل بین تمامی ارکان شامل استاندار، شهردار، شورای اسلامی شهر و نمایندگان هستیم.
راهکارهای فروش محصولات صنایع دستی
فارسانی به راهکارهای فروش محصولات صنایع دستی اشاره و عنوان کرد: 2 راه اصلی برای فروش صنایع دستی وجود دارد: اول، ایجاد بازارچه‌های موقت و دوم، راه‌اندازی بازارچه‌های دائم. گاهی اوقات اختیار ایجاد بازارچه‌های موقت نه در دست شهرداری است و نه در دست ما، بلکه با نهادهای دیگری مانند تولیت آستان‌های مقدس است. به تازگی و در دیدار با حاج آقای اجاق‌نژاد، موفق به دریافت مجوز ایجاد بازارچه در یکی از مساجد جمکران شده‌ایم.
وی با تأکید بر لزوم ایجاد بازارچه‌های موقت در مکان‌های پرتردد، اعلام آمادگی کرد: ما در تمامی رویدادها و اماکنی که پتانسیل جذب مخاطب را دارند، باید نسبت به ایجاد بازارچه‌های موقت اقدام کنیم. آنچه صنایع دستی را زنده نگه می‌دارد، تنها وجود بازارچه‌های ثابت نیست، بلکه گاهی باید به سمت مشتری رفت. ما اعلام آمادگی می‌کنیم که مسئولیت تأمین تمام زیرساخت‌ها و ساخت بازارچه‌های موقت را در هر مکانی که شهرداری و تولیت‌های محترم اجازه دهند، بر عهده بگیریم.
وی در پایان در پاسخ به این پرسش که با وجود داشتن هنرمندان شاخص در سطح ملی و بین‌المللی، چه اقداماتی برای معرفی این گنجینه‌ها به مردم استان و گردشگران انجام شده است گفت: استان قم پیشینه 7 هزار ساله و دارا بودن میراث هنری غنی، از هنرهای وابسته به معماری اسلامی تا هنرهای دستی، خواستار شناسایی و به رسمیت شناختن هرچه بیشتر این ظرفیت‌های بی‌نظیر شد.
صنایع دستی بخشی از هویت مذهبی و فرهنگی قم است
کارشناس حوزه گردشگری نیز درگفت وگوبا ندای قم اظهارداشت: صنایع دستی بخشی از هویت مذهبی و فرهنگی قم است، اما فقدان بازارچه تخصصی باعث شده این ظرفیت بی نظیر در ذهن زائران و گردشگران ثبت نشود.
محمد آقازاده با بیان اینکه ایجاد بازارچه صنایع دستی از نیازهای اساسی شهر قم است، اظهار کرد: فقدان بازارچه صنایع دستی در قم خسارت های متعددی به همراه داشته؛ هم از نظر اقتصادی و هم از نظر فرهنگی و معنوی، چرا که صنایع دستی بخش مهمی از هویت بومی و مذهبی استان را دربرمی گیرد و می تواند به عنوان سوغات فرهنگی، جایگاه ویژه ای در ذهن زائران و گردشگران پیدا کند.
وی گفت: در گذشته، موضوع ایجاد بازارچه صنایع دستی در سیاست گذاری های شهرداری ورود نداشت، اما طی 3 تا 4 سال اخیر و در قالب چشم اندازهای تعریف شده تا سال 1414، شهرداری ورود موثرتری به احیای بافت تاریخی و تقویت فضاهای فرهنگی داشته است.
استاد دانشگاه و کارشناس حوزه گردشگری ادامه داد: واقعیت این است که قم دومین شهر پرتردد کشور است و سالانه حدود 20 میلیون زائر و گردشگر به این شهر سفر می کنند؛ اما با وجود این حجم بالا از تردد، نتوانسته ایم از ظرفیت صنایع دستی برای ماندگاری بیشتر گردشگران بهره ببریم. میانگین ماندگاری زائران در قم حدود 6 ساعت است، در حالی که وجود یک بازارچه تخصصی صنایع دستی می تواند این زمان را افزایش دهد و اقتصاد گردشگری استان را رونق بخشد.
آقازاده درباره مکان یابی مناسب برای احداث بازارچه عنوان کرد: در محدوده اطراف حرم مطهر، ظرفیت های قابل توجهی وجود دارد. 100 هزار تردد در مسیر اتوبان قم اتفاق می افتد، همچنین ما در سمت راست مجموعه مهروماه را نیز داریم که می توان ظرفیت عظیمی در آن داشته باشیم. به عنوان نمونه، در نزدیکی عوارضی قم-تهران، زمین هایی با کاربری گردشگری شناسایی شده بود که بخشی از آن با وسعت حدود 20 هزار هکتار برای شهر عقیق در نظر گرفته شده بود، اما متأسفانه برخی نهادها اجرای آن متوقف شد.
قم نیازمند یک بازارچه تخصصی و منسجم است
وی اضافه کرد: در فاصله کمتر از 400 متر از حرم مطهر، بازار نو قرار دارد که دارای سراهای تاریخی ارزشمندی همچون سرای حاج عباس قلی خان، سرای شین ها و سرای ملاحسین است. این فضاها امروز بلااستفاده مانده و نیازمند احیا و بازآفرینی اند تا به مرکز عرضه صنایع دستی تبدیل شوند. شخصاً گردشگران داخلی و خارجی متعددی از تهران و شهرهای دیگر به بازار کهنه قم آورده ام. بسیاری از آن ها از زیبایی و اصالت این بافت تاریخی شگفت زده شدند، اما همگی بر این باور بودند که فقدان مدیریت یکپارچه و نبود بازارچه صنایع دستی پویا مانع بهره گیری از این ظرفیت ارزشمند شده است.
استاد دانشگاه و کارشناس حوزه گردشگری با اشاره به موقعیت های بی استفاده اطراف حرم مطهر گفت: مگر می شود در فاصله کمتر از 200 یا 300 متری حرم، بازارچه شمسه و میدان بزرگ امام خمینی(ره) را داشته باشیم، میلیاردها تومان هزینه کرده باشیم، اما از نظر اقتصادی و گردشگری هیچ بازده پایداری نداشته باشیم؟ این نشان می دهد که طرح ها فاقد نگاه کل نگر و هدف گذاری بلندمدت در حوزه صنایع دستی و گردشگری بوده اند.
آقازاده تأکید کرد: قم نیازمند یک بازارچه تخصصی و منسجم است که هم زمان پاسخگوی نیاز زائران و گردشگران باشد و هم محلی برای عرضه و معرفی هنرهای بومی هنرمندان استان. تحقق این امر می تواند نقطه عطفی در توسعه پایدار گردشگری مذهبی قم باشد.
وی با اشاره به وضعیت اشتغال و درآمد این استان اذعان کرد: در شهر و استان قم، حدود 54 درصد اشتغال مربوط به بخش خدمات است که بخش عمده آن در حوزه گردشگری فعالیت می کند. با این حال هیچ آمار و رقم دقیقی از میزان درآمد استان از گردشگری در دست نیست و حتی سازمان برنامه و بودجه نیز داده های موثقی ارائه نکرده است.
استاد دانشگاه و کارشناس حوزه گردشگری متذکر شد: شهرداری قم مطالعاتی در این زمینه انجام داده و بر اساس بودجه 1402 مشخص شده که کمتر از یک درصد درآمد شهرداری از صنعت گردشگری است. نکته قابل توجه آن است که صنایع دستی در این محاسبات هیچ جایگاهی ندارد؛ این موضوع نشان می دهد که هنوز مسئولان در حوزه اقتصاد پایدار گردشگری شهری و صنایع دستی توجه کافی ندارند.
آقازاده خاطرنشان کرد: نبود راهبرد مشخص باعث شده بهره گیری از ظرفیت های موجود امکان پذیر نباشد. در واقع سیاست گذاری بدون برنامه اجرایی مناسب، صرفاً حرف و شعار باقی می ماند. پروژه های مرتبط با صنایع دستی نیز به دلیل فقدان راهبرد و سیاست گذاری اجرایی، به درستی توسعه نیافته اند. از آن جهت که شهر قم به عنوان «انگشتر ملی شهرهای ایران» مطرح شده، در واقعیت چه میزان به این موضوع توجه و در نتیجه کار شده است؟
وی با اشاره به تجربه سایر شهرها گفت: اگر به کرمان یا اصفهان نگاه کنیم، بازارهای بزرگ و مستقر هنرمندان نشان می دهد که آن ها به خوبی از ظرفیت های خود در حوزه صنایع دستی بهره برده اند. برنامه ششم صنایع دستی قم محقق نشده است.
فعالیت16هزارهنرمند دارای پروانه وبدون پروانه
استاد دانشگاه و کارشناس حوزه گردشگری با تاکید بر ظرفیت های موجود در قم بیان کرد: در حال حاضر بالغ بر 7000 هنرمند دارای پروانه فعالیت داریم و نزدیک به 9000 هنرمند بدون پروانه نیز مشغول فعالیت هستند. این ظرفیت بسیار بزرگی است که می توان از آن برای توسعه گردشگری و معرفی صنایع دستی بهره برد.
آقازاده اضافه کرد: متأسفانه برخی صنایع مانند کاسه گری که ظرفیت قابل توجهی دارد، به دیگر شهرها منتقل شده است. بحث گردشگری تجربی یک سکویی است که در کل دنیا در حال اجراست. استفاده از بیلبوردهای نزدیک شهر برای معرفی، استفاده از ظرفیت های بومی، از جمله ایجاد بازارچه های صنایع دستی نزدیک حرم مطهر، می تواند به جذب گردشگر و توسعه اقتصادی استان کمک شایانی کند.
لزوم تدوین یک برنامه ریزی عملیاتی کوتاه مدت
وی بر لزوم تدوین یک برنامه ریزی عملیاتی کوتاه مدت حداقل 2 ساله با محوریت شهرداری تأکید کرد: بر این اساس، پیشنهاد می شود شهرداری صنایع دستی را به عنوان یکی از منابع درآمدی در ردیف بودجه های سالانه خود تعریف کند. این امر می تواند منجر به سرمایه گذاری جدی در این حوزه شود. تحقق این هدف، مستلزم همکاری سه ضلعی استانداری به عنوان هسته اصلی و مجری، سازمان میراث فرهنگی و شهرداری عنوان گردید. همگرایی این سه نهاد می تواند مسئله صنایع دستی را حل کرده و تأثیر قابل توجهی در اقتصاد و درآمد شهری داشته باشد.
امید می روند با همگرایی متولیان امر شاهد هرچه زودتر راه اندازی بازارچه صنایع دستی باشیم تا هنرمندان این بخض بتوانند تولیدات خود را در مکان مناسب عرضه و به فروش برساند که این امر با توجه به زائر پذیر بودن استان قم می تواند رونق بیشتر اقتصادی این استان موثر باشد و هنرمندان نیاز با کاهش دغدغه فروش آثار خود در جهت تولید آثار فاخر تر گام بردارند.
