کارشناسان در نشست بحران آب استان قم با هشدار نسبت به تشدید پدیده «فرونشست زمین»، خواستار توقف فوری توسعه شبکه فاضلاب در بافت قدیم شهر و مناطق آبرفتی و نفوذپذیر استان شدند و بر لزوم جلوگیری از برداشت بیرویه از منابع آبهای زیرزمینی تأکید کردند.
به گزارش ایمان ،دویست و چهل و هفتمین نشست از سلسله نشستهای هماندیشی کانون هماندیشی تعالی و توسعه استان قم(اتاق فکر) با موضوع «بررسی کمآبی، تغییر اقلیم، بازچرخانی آب و عوامل مؤثر در فرونشست زمین در استان قم» با حضور مدیران عامل حوزه آب و فاضلاب استان، اساتید دانشگاه و صاحبنظران در دانشگاه طلوع مهر برگزار شد.
در ابتدای این نشست، مهندس سیدحسن رضوی، از مدیران سابق استان قم و کارشناس حوزه آب، با اشاره به ابعاد جهانی تغییر اقلیم اظهار داشت: بر اساس گزارشهای سازمان ملل متحد، از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۵۰ میلادی، مخاطرات اقلیمی به عنوان مهمترین چالش پیش روی جهان معرفی شدهاند.
وی افزود: در حالی که میانگین افزایش دمای زمین در سطح جهانی حدود ۱.۵ درجه سانتیگراد است، این شاخص در منطقه خاورمیانه به حدود ۳ درجه و متأسفانه در ایران به حدود ۴ درجه رسیده است. این افزایش دما پیامدهای سنگینی همچون تغییر الگوهای بارش، افزایش تبخیر و تشدید دورههای خشکسالی را به همراه داشته است.
رضوی با بیان اینکه کشور در شرایط کمسابقه آبی قرار دارد، تصریح کرد: ایران اکنون ششمین سال متوالی خشکسالی را پشت سر میگذارد که این تداوم خشکی در یک قرن اخیر بیسابقه بوده است. آمارها نشان میدهد میانگین بارندگی سالانه کشور از حدود ۲۵۶ میلیمتر به حدود ۲۲۰ میلیمتر کاهش یافته که زنگ خطری جدی برای منابع آبی است.
این کارشناس حوزه آب خاطرنشان کرد: خشکسالی و سیلاب دو روی یک سکه هستند؛ به این معنا که تغییر اقلیم باعث شده در کنار دورههای طولانی خشکی، شاهد وقوع بارشهای شدید، ناگهانی و سیلآسا در بازههای زمانی کوتاه باشیم که مدیریت منابع آب را دشوارتر میکند.
فرونشست زمین؛ زلزله خاموش در دشتهای ایران
مهندس رضوی در بخش دیگری از سخنان خود به موضوع نگرانکننده فرونشست زمین پرداخت و گفت: تفاوت اصلی ایران با بسیاری از کشورهای جهان، وابستگی بیش از حد به منابع آب زیرزمینی است که عامل اصلی فرونشست زمین محسوب میشود.
وی با ارائه آماری تکاندهنده هشدار داد: در حالی که میانگین فرونشست در جهان حدود ۲ میلیمتر در سال است و اعداد بالای ۴ میلیمتر بحرانی تلقی میشوند، در برخی دشتهای ایران شاهد فرونشست تا ۳۶ سانتیمتر هستیم که این وضعیت نه تنها بحرانی، بلکه «فوق بحرانی» است.
انتقاد از وضعیت بازچرخانی آب در کشور
سخنران نشست با انتقاد از وضعیت بازچرخانی آب در کشور گفت: در بسیاری از کشورهای توسعهیافته، آب چندین بار بازچرخانی و استفاده مجدد میشود، اما این شاخص در ایران به طور متوسط تنها یک تا دو بار است که نشاندهنده ظرفیتهای مغفول مانده در این بخش است.
رضوی راهکارهایی مانند آبخیزداری، آبخوانداری و مهار سیلاب در بالادست حوضهها را از مهمترین راهبردهای سازگاری با شرایط فعلی دانست و تأکید کرد: شاهکلید عبور از بحران آب، «مدیریت مصرف» است؛ به ویژه در بخش کشاورزی که بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد منابع آبی کشور را میبلعد. بدون اصلاح الگوی کشت و ارتقای بهرهوری در این بخش، مدیریت تنش آبی امکانپذیر نخواهد بود.
گفتنی است در ادامه این نشست، مدیران عامل شرکتهای آب منطقهای و آب و فاضلاب استان قم به ارائه گزارشهای تخصصی از وضعیت منابع آبی استان و چالشهای پیش رو پرداختند.
فاصله معنادار قم با کلانشهرهای پیشرو در پوشش شبکه فاضلاب
مهندس نظرزاده، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان قم نیز در این جلسه با تشریح آخرین وضعیت زیرساختهای فاضلاب این استان، اعلام کرد: شهر قم از نظر شاخص پوشش شبکه فاضلاب شهری در وضعیت متوسط کشوری قرار دارد و برای رسیدن به سطح مطلوب و استاندارد کلانشهرهای پیشرو، نیازمند توسعه گسترده شبکه و جهش در سرمایهگذاری است.نظرزاده با استناد به شاخصهای آماری وزارت نیرو اظهار داشت: متوسط پوشش فاضلاب شهری در کشور از ۴۰ درصد در سال ۱۳۹۲ به حدود ۵۶ درصد در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته است که نشاندهنده روندی رو به رشد اما تدریجی است. در این میان، شهر قم نیز با پوشش حدود ۴۲ درصدی جمعیت، در محدوده میانگین کشوری قرار دارد اما فاصله آن با میانگین ۷۶ درصدی کلانشهرها محسوس است.
وی در مقایسه وضعیت قم با سایر کلانشهرها افزود: در حال حاضر شهرهایی مانند رشت با پوشش کامل شبکه، اصفهان با ۹۸ درصد و تبریز با ۸۷ درصد در جایگاههای بسیار بالاتری قرار دارند و قم برای جبران این عقبماندگی نیازمند تلاش مضاعف است.
مدیرعامل آبفای قم با بیان اینکه جمعآوری و دفع بهداشتی فاضلاب از مهمترین شاخصهای توسعهیافتگی شهری و مطالبات اصلی مردم است، گفت: تاکنون حدود ۱۰۷۰ کیلومتر شبکه جمعآوری و ۴ تصفیهخانه با ظرفیت ۱۲۰ هزار مترمکعب در شبانهروز در شهر قم احداث شده است.
وی تصریح کرد: برای پاسخگویی به نیاز جمعیت پیشبینی شده ۱ میلیون و ۶۰۰ هزار نفری در افق ۱۴۱۵، اجرای بیش از ۱۰۴۵ کیلومتر شبکه جدید و احداث تصفیهخانههایی با ظرفیت حدود ۲۵۰ هزار مترمکعب در شبانهروز ضروری است.
چالشهای اساسی: از فرسودگی شبکه تا محدودیت اعتبارات
نظرزاده در تشریح چالشهای پیشروی صنعت آب و فاضلاب استان گفت: فرسودگی بیش از ۲۴۰ کیلومتر از شبکه موجود، محدودیت شدید اعتبارات عمرانی، تکمیل شدن ظرفیت خطوط انتقال و تصفیهخانههای فعلی، و توسعه محدودههای جدید شهری بدون پیشبینی زیرساختهای فاضلاب از جمله مشکلات اساسی است که منجر به پسزدگی فاضلاب در برخی مناطق شهری میشود.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب قم با اشاره به اهمیت حیاتی بازچرخانی آب در اقلیم خشک قم بیان داشت: سالانه حدود ۳۹ میلیون مترمکعب پساب در تصفیهخانههای فاضلاب شهر قم تولید میشود. اگرچه قرارداد واگذاری بخش قابل توجهی از این پساب منعقد شده است، اما در حال حاضر کمتر از ۵ میلیون مترمکعب آن در بخش صنعت و فضای سبز مورد استفاده قرار میگیرد و بخش عمدهای از این منبع ارزشمند بدون استفاده مؤثر دفع شده و یا صرفاً به مصارف کشاورزی سنتی میرسد.
مهندس نظرزاده در پایان با تاکید بر راهبردهای مدیریتی برای عبور از چالشها گفت: توسعه استفاده مجدد از پساب، جلب مشارکت بخش خصوصی و افزایش اعتبارات ملی راهگشای مشکلات فعلی است.
مدیریت متمرکز فاضلاب در همه نقاط شهر عملی نیست
مهندس سیار، از مدیران اسبق استان قم نیز در نشست «بررسی کمآبی و تغییر اقلیم» با ارائه تحلیلی متفاوت از مدیریت فاضلاب شهری، خواستار بازنگری در سیاست توسعه یکپارچه شبکه فاضلاب در تمام نقاط شهر شد و تأکید کرد: اجرای شبکه فاضلاب در بافت قدیم و مناطقی که نفوذپذیری مناسب دارند، مانع تغذیه سفرههای زیرزمینی شده و بحران فرونشست زمین را تشدید میکند.
وی با بیان اینکه فاضلاب یکی از ابزارهای اصلی مدیریت و تغذیه منابع آب است، گفت: دادههای هیدرولوژیکی فلات مرکزی ایران و استان قم طی ۳۰ سال اخیر تغییرات اساسی کرده و نمیتوان با آمارهای دهههای گذشته برای امروز تصمیم گرفت.
سیار افزود: در گذشته اراضی کشاورزی و رودخانهها نقش اصلی تغذیه آبخوان دشت قم را داشتند، اما مداخلات بالادست و محدودیتهای آبی، این چرخه را متوقف کرده است. امسال نیز رهاسازی آب به قدری محدود بود که تنها توانست باغات را از مرگ نجات دهد و تأثیری در تغذیه آبخوان نداشت.
لزوم «تفکیک مکانی و زمینشناسی» در اجرای پروژههای فاضلاب
این مدیر باسابقه با تأکید بر لزوم «تفکیک مکانی و زمینشناسی» در اجرای پروژههای فاضلاب تصریح کرد: در مناطق جدیدی مانند پردیسان، شهرکهای اقماری، صفاشهر و سالاریه که بستر زمینشناسی مناسبی برای جذب آب ندارند، اجرای شبکه فاضلاب امری حیاتی و بدون جایگزین است.
وی هشدار داد: اما در مقابل، در بافت قدیم شهر قم و مناطقی که چاههای جذبی به طور سنتی و کارآمد فعال بودهاند، اصرار بر اجرای شبکه جمعآوری فاضلاب اشتباه است. حذف چاههای جذبی در این مناطق، آخرین روزنههای تغذیه آبخوان شهری را میبندد و سرعت فرونشست زمین را افزایش میدهد. این موضوع پیشتر در مصوبات شورای حفاظت آب نیز مورد تأکید قرار گرفته بود.
سیار خواستار تغییر رویکرد شرکت آب و فاضلاب شد و پیشنهاد داد: در مناطقی که اجرای شبکه ضرورت فنی ندارد، پروژه متوقف شود. در عوض، برای مالکان و سازندگانی که اصول فنی «چاه جذبی استاندارد» را رعایت میکنند، از سوی شهرداری و وزارت نیرو مشوقهایی نظیر تخفیف عوارض و تسهیل در صدور پایانکار در نظر گرفته شود.وی با انتقاد از نبود نظارت دقیق بر سیستم دفع فاضلاب ساختمانها گفت: در حالی که ضوابط سازه و آتشنشانی بسیار سختگیرانه است، موضوع حیاتی چاه جذبی رها شده است.
سیار پیشنهاد داد: وضعیت سیستم دفع فاضلاب باید در «شناسنامه فنی ملک» درج شود و طراحی، اجرا و نظارت بر چاههای جذبی رسماً تحت مسئولیت و نظارت سازمان نظام مهندسی ساختمان قرار گیرد تا از هزینههای آتی برای شهروندان جلوگیری شود.
سیار در پایان با اشاره به هزینههای سنگین و چالشهای فنی شبکه متمرکز گفت: تجربه شهرهایی مانند تهران نشان میدهد که مدیریت متمرکز فاضلاب در همه نقاط شهر عملی نیست و باید به سمت استفاده از تصفیهخانههای محلی و کوچکمقیاس حرکت کنیم. حل این چالش نیازمند تصمیمگیری مشترک و همافزایی میان شهرداری، شورای شهر، شرکت آب و فاضلاب و نظام مهندسی است.
پایش دقیق «فرونشست زمین» در پروژه متروی قم
مهندس صابری، دبیر کانون هماندیشی تعالی و توسعه استان قم نیز در دویست و چهل و هفتمین نشست این کانون که با موضوع «بررسی بحران آب و فرونشست زمین» برگزار شد، ضمن تشریح پیشینه و اهداف این اتاق فکر، به بررسی چالشهای نوظهور توسعه شهری و زیستمحیطی در استان پرداخت.
چالشهای توسعه شهری؛ از پردیسان تا شهر جدید پرنیان
دبیر اتاق فکر استان قم با برشمردن چالشهای توسعهای استان اظهار داشت: قم امروز با پدیدههایی همچون توسعه شتابان شهرها، مهاجرت و افزایش جمعیتپذیری مواجه است که فشار فزایندهای را بر زیرساختهای استان تحمیل میکند.
وی تصریح کرد: موضوع توسعه منطقه پردیسان و اسکان در شهرهای جدید، بهویژه «شهر جدید پرنیان»، به یکی از دغدغههای جدی مدیریتی تبدیل شده است. تأمین زیرساختها و هزینههای سنگین آن نیازمند نگاهی دقیق و برنامهریزیشده است. در همین راستا، پیشنهاداتی نظیر تغییر رویکرد در تأمین انرژی و استفاده از انرژیهای نو و پنلهای خورشیدی مطرح شده که نشاندهنده ضرورت عبور از روشهای سنتی است.
مهندس صابری در بخش دیگری از سخنان خود به تهدیدات زیستمحیطی اشاره کرد و گفت: پیشروی کویر، افزایش ریزگردها، آلودگی هوا و بهطور خاص پدیده «فرونشست زمین» در برخی دشتهای استان، زنگ خطری جدی است که باید در پروژههای شاخص عمرانی مورد توجه قرار گیرد.
وی با ذکر یک نمونه از اقدامات پیشگیرانه خبر داد: موضوع فرونشست زمین با توجه به اهمیت حیاتی آن در ایمنی سازههای زیرزمینی، هماکنون در ایستگاههای متروی قم و با پیشنهاد و نظارت دانشگاه تهران در حال پایش و بررسی دقیق است که این امر نشاندهنده دقت نظر استان در اجرای ایمن پروژههای کلان است.
دبیر اتاق فکر توسعه استان قم در پایان ابراز امیدواری کرد: خروجی این نشست با همفکری مدیران و نخبگان، به راهکارهای عملی برای بهرهبرداری بهینه از منابع آب و توسعه روشهای نوین از جمله بازچرخانی آب برای عبور از تنش آبی استان منجر شود.
بخشنامههای «خلقالساعه» وزارتخانهها بلای جان مدیریت آب
مهندس حسن رضوی در بخش پایانی و جمعبندی این جلسه، ضمن ترسیم نقشه راه مدیریت منابع آب و فاضلاب استان، خواستار توقف صدور نسخههای واحد ملی برای استانها و تعیین تکلیف فوری چالشهای بیندستگاهی شد.
مهندس رضوی با اشاره به گستردگی مباحث مطرح شده گفت: با توجه به اهمیت و حجم بالای مطالب، مقرر شد مباحث مربوط به تأمین آب در جلسهای جداگانه و اختصاصی بررسی شود تا موضوع فاضلاب که محور اصلی این جلسه بود، تحتالشعاع قرار نگیرد. وی افزود: اگرچه گزارشهای خوبی ارائه شد، اما برخی دغدغههای همکاران نیازمند پیگیری بیشتر است.
وی با انتقاد صریح از رویکرد برخی وزارتخانهها گفت: مشکل اساسی در وزارت نیرو و سایر وزارتخانهها، صدور بخشنامههایی است که در قم به آنها «بخشنامههای خلقالساعه و بدون کارشناسی» میگویند.
رضوی افزود: نباید نسخهای یکسان برای همه کشور صادر شود؛ شرایط هر استان متفاوت است. به عنوان مثال در قم شاید همین پوشش فعلی ۴۵ درصدی شبکه فاضلاب به همراه ۵ درصد توسعه دیگر کافی باشد و اصرار بر پوشش صددرصدی مانند برخی استانهای پرباران، اشتباه باشد. توسعه شبکه فاضلاب در مناطق آبرفتی و جاهایی که امکان فنی ندارد، نباید انجام شود.مدیر سابق آب استان قم با اشاره به چالش استفاده از پساب در کشاورزی اظهار داشت: پتانسیل استفاده از پساب وجود دارد اما بخشنامههای ملی موانعی ایجاد کردهاند. لازم است در جلسهای اختصاصی با حضور مدیران جهاد کشاورزی، آبفا، مرکز بهداشت و کارشناسان، موضوع بررسی و نتیجه نهایی برای تصمیمگیری به دادستان محترم قم ارائه شود.
وی هشدار داد: اگر متولیان امر فوراً وارد عمل نشوند و نوع کشت مناسب با پساب را تعیین نکنند، با توجه به نیاز کشاورزان، مشکلات جدی اجتماعی و زیستمحیطی رخ خواهد داد. هدف ما بیان واقعیت و مشخص کردن مسیر درست است؛ مقاومت بیهوده در برابر واقعیتها، تنها مردم را دچار مشکل میکند.
مهندس رضوی بر لزوم نقشآفرینی جدی سازمان نظام مهندسی تأکید کرد و گفت: در جلسات گذشته برخی اعضای نظام مهندسی از پذیرش مسئولیتها تمکین نکردند، اما پیشنهاد ما این است که با مدیریت آقای مهندس مقومی و ورود مجدد بسیج مهندسین، این نهاد به وظایف قانونی خود عمل کند.وی تصریح کرد: بهطور مشخص در شهر جدید پرنیان، باید تمهیدات لازم برای «جمعآوری آب باران» در مخازن و حیاط ساختمانها الزامی و اجرایی شود تا مدیریت آب از همان ابتدای شکلگیری شهر صورت پذیرد.
عقبماندگی زیرساختی در مسکن ملی و پردیسان
رضوی با اشاره به وظایف وزارت راه و شهرسازی گفت: پیش بینی جمعیت پردیسان در زمان تأسیس حدود ۷۰ هزار نفر بوده و امروز به حدود ۴۰۰ هزار نفر رسیده است. بهدنبال این افزایش جمعیت، مدیریت شهر پیچیدهتر شده و توجه ویژه به زیرساختها، بهویژه در حوزه فاضلاب، ضروری است. وی تأکید کرد شرکتهای زیرساخت موظف به مدیریت این امور هستند و در پروژههای مسکن ملی و شهرهای جدید، احداث شبکه فاضلاب (در صورت نیاز فنی) باید در اولویت اصلی قرار گیرد.گفتنی است بر اساس جمعبندی صورت گرفته، مقرر شد پیشنهادها و نکات مطرح شده در این جلسه، در دبیرخانه اتاق فکر بررسی و نشست تخصصی بعدی احتمالاً در چهارشنبه آینده برگزار گردد.
