ندای قم/ عباس جعفری / پژوهشگر حوزه حکمرانی؛ فرونشست زمین در ایران به‌عنوان یک پدیده هیدروژئوتکنیکی گسترده و برگشت‌ناپذیر، پیامد مستقیم برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است و تهدیدی جدی برای امنیت آب، کشاورزی و توسعه پایدار شهری ایجاد کرده است. طی سال‌های گذشته استان قم به عنوان نمونه‌ای بارز از تأثیر تصمیمات کشاورزی و سیاستگذاری‌های اصلاح الگوی کشت بر فشار آبخوان‌ها و تشدید فرونشست در کشور مطرح شده است. روندی که ظرفیت ذخیره آبخوان‌ها را کاهش و خسارات زیرساختی و اقتصادی قابل توجهی به همراه داشته است.
بحران فرونشست در ایران، پیش‌زمینه‌ای کوتاه و هشداردهنده
مطالعات ماهواره‌ای و میدانی نشان می‌دهد که فرونشست زمین در ایران پدیده‌ای گسترده و در بسیاری نقاط برگشت‌ناپذیر است. در بررسی که روی ۱۰۶ دشت کشور انجام شده است، بیش از ۳۱ هزار کیلومتر مربع از اراضی کشور با نرخ فرونشست بالاتر از ۱۰ میلی‌متر در سال شناسایی شده و دست‌کم ۲۴ دشت با نرخ‌های بسیار خطرناک بیش از ۱۰ سانتی‌متر در سال معرفی شده است. بخش بزرگی از این پهنه‌ها در مجاورت اراضی کشاورزی قرار دارند و پژوهشگران فرونشست را پدیده‌ای ساختاری می‌دانند که در بسیاری نقاط، حتی با توقف برداشت، بازگشت‌پذیر نیست.
وضعیت فرونشست در استان قم
استان قم، به‌دلیل قرار گرفتن در انتهای حوزهٔ آبریز دریاچهٔ نمک و اتکای عمده‌اش به منابع زیرزمینی، از استان‌هایی است که دشت‌هایی با فرونشست قابل‌توجه دارد. مطالعات با روش‌های تداخل‌سنجی راداری در دشت علی‌آباد قم و پهنه‌های اطراف نشان داده‌اند که مقادیر فرونشست در مقاطعی به صدها میلی‌متر رسیده و افت تراز آب‌های زیرزمینی بسیار شدید بوده است. گزارش‌های محققان محلی نیز کاهش عمق آبخوان و ارتباط مستقیم آن با فرونشست را تأیید می‌کنند. دشت‌های علی‌آباد، جعفریه و مسیله از جمله نواحی حساس در استان شناخته شده‌اند.
توسعهٔ باغ‌های پسته در قم و واقعیت‌های آماری
بیش از یک دهه قبل، رشد چشمگیر مساحت باغ‌های پسته در استان قم به وقوع پیوست و بحث اصلاح الگوی کشت و اولویت دادن به محصولات مقاوم به خشکی مثل پسته مطرح شد و گزارش‌ها نشان می‌دهد که مساحت باغات پسته قم از حدود ۴۰۰۰ هکتار در سال ۹۲ به ۱۶ هزار هکتار رسیده است. البته خیلی زود متولیان امر متوجه شدند نسخه اشتباهی برای استان قم پیچیده اند و توقف توسعه باغات پسته بخشی از برنامه اصلاح الگوی کشت در سال ۱۳۹۷ مطرح شد، یعنی دیگر تشویقی برای افزودن باغات جدید پسته حداقل روی کاغذ صورت نگرفت و یارانه ها و حمایت‌ها برای آن محدود شد. اما پیامدهای فاجعه بار افزایش سطح زیرکشت پسته در استان همچنان طی سال‌های اخیر ادامه دارد تا رشد اقتصادی آن عمدتا برای بهره‌برداران بزرگ اما هم‌زمان فشار آب روی دشت‌ها تشدید شود.
گرچه پسته مقاوم‌تر به خشکی نسبت به بسیاری محصولات زراعی است اما باز هم به آب نیاز دارد، مخصوصاً در دوره‌های رشد میوه و هزینه آبیاری و نگهداری آن هم بالا است و به عبارتی دیگر مقاوم به خشکی به معنی تقریباً بی‌آب نیست تا گسترش سطح زیر کشت باغ های پسته در استان فشار بر آب‌های زیرزمینی و منابع آبی را افزایش دهد. در واقع، ایده اصلاح الگوی کشت در قم که می‌بایست به تنوع‌بخشی و پایداری منابع آبی منجر شود، در عمل به یک الگوی تک‌محصولی پرمصرف بدل شد.
رابطه پسته با فرونشست زمین
پسته به‌عنوان درختی نیمه‌مقاوم به خشکی شناخته می‌شود، اما نیاز آبی خرد و کلّی آن ناچیز نیست. مطالعات و منابع تخصصی میزان نیاز آبی پسته بالغ را تا حدود ۱۰ هزار مترمکعب در هکتار در سال برآورد می‌کنند البته عدد دقیق وابسته به رقم، روش آبیاری و اقلیم است. وقتی سطح زیرکشت پسته در یک دشت بحرانی چند هزار هکتار افزایش یابد، مجموع برداشت آب از آبخوان افزایش معنی‌دار پیدا خواهد کرد و خارج از ظرفیت جایگزینی طبیعی سفره خواهد شد. شواهد ماهواره‌ای و میدانی نشان می‌دهد که مناطق دارای افزایش معنی‌دار باغات پسته هم‌زمان، فرونشست بالاتری را تجربه کرده‌اند.
این همبستگی قوی و از دید هیدروژئوتکنیکی، علیّت محتمل وقتی معنادارتر می‌شود که بخش قابل‌توجهی از فرونشست‌های کشور در مجاورت اراضی کشاورزی به‌ویژه در دشت‌های پسته‌خیز مانند رفسنجان مشاهده شده است. در رفسنجان نرخ‌های سالیانه فرونشست تا ۳۰–۴۰ سانتی‌متر گزارش شده که با برداشت سنگین آب برای مزارع پسته مرتبط است. در قم نیز ترکیب افزایش سریع زیرکشت پسته، وجود چاه‌های متعدد برخی غیرمجاز و کاهش بارش‌های منطقه‌ای باعث شد بار اضافی برداشت آب از آبخوان، کاهش فشار مؤثر در لایه‌های آبرفتی و در نتیجه فشرده‌سازی و فرونشست رخ دهد. پس می‌توان نتیجه گرفت که پسته تنها عامل افزایش فرونشست در قم نیست، اما عامل محرک و تشدیدکننده‌ای شد که در بستر مدیریت ناسازگار آب، فرونشست را شتاب داده است.
