ندای قم/عباس جعفری ؛کارشناس رسانه و محیط زیست ؛ وجود ذخایر عظیم، توسعه زیرساختهای انتقال و توزیع ارزان و در دسترس بودن گاز بخشی از عواملی است که سبب شده تا گاز طبیعی بیشترین سهم را در بین سایر حامل های انرژی در سبد انرژی کشور داشته باشد. الگوی بارز مصرف گاز طبیعی در ایران در نوسانات شدید فصلی دما خلاصه می شود، به طوری که متوسط تقاضای گاز طبیعی در 4 فصل سرد سال (آذر تا اسفند) حدود 200 میلیون مترمکعب بیشتر از 8 ماهه فصل گرم سال (فروردین تا آبان) در روز است.
در حال حاضر 95درصد از جمعیت کشور تحت پوشش شبکه گاز قرار دارند و طبق مطالعات 60درصــد مصرف گاز خانوارها را نیز بخش گرمایش تشکیل می دهد که عمده آن مربوط به 3تا 4 ماه فصل سرد سال است. استفاده از گاز طبیعی به عنوان پاک ترین سوخت مصرفی در کشور نسبت به سایر منابع انرژی عمدتا فسیلی، مزایای زیست محیطی متعددی دارد، قسمت اعظم گاز طبیعی متان و محصول احتراق آن نیز گاز دی اکسید کربن و بخار آب است، ترکیباتی که مشابه بازدم خارج شده از ریه انسان است.
افزایش شدید تقاضا به ویژه در بخش خانگی، صنعتی و تجاری سبب شده تا عرضه گاز در فصول سرد سال با اختلالات جدی مواجه شود. در این بین اختلال در عرضه گاز نیروگاههای سیکل ترکیبی و افزایش مصرف سوخت مایع در این مراکز یکی از مهمترین چالش های زیست محیطی فصول سرد سال است که بار مالی حدود 2 میلیارد دلاری را نیز به اقتصاد کشور تحمیل می کند. هنگام احتراق منابع سوختی پایه نفتی، انبوهی از آلاینده های گوگردی و نیتروژنی در اکوسیستم منتشر می شود، انتقال این مواد به فضای اتمسفر به جهت اینکه سوخته نمی شوند نتیجه ای جز افزایش روزهای ناسالم، پدیده وارونگی هوا و تهدید سلامت شهروندان نخواهد داشت.
با توجه به سهم 70 درصدی گاز در سبد انرژی اولیه ایران و احتمال بروز اختلال در عرضه گاز طبیعی به بخشهای مختلف در ماههای سرد سال، در کنار توجه به اصلاح الگوی مصرف، بدون شک اصلی ترین راهکار برای مدیریت مصرف گاز طبیعی، افزایش ظرفیت تاسیسات زیرزمینی ذخیره گاز طبیعی به منظور پیک سایی مصرف است. بررسی منابع حاکی از آن است که ظرفیت عملیاتی ذخیره گاز طبیعی ایران تنها یک درصد از مصرف این سوخت را پوشش می دهد اما به طور معمول ۱۰ درصد مصرف یک سال گاز کشور باید در مخازن ذخیره شوند. بر اساس آخرین آمار موجود، تا پایان سال 2019 ، تعداد تاسیسات زیرزمینی ذخیره گاز در کل جهان، 661 مورد گزارش شده است، از این تعداد، 441 مورد(67 درصد) در آمریکای شمالی، 141 مورد (معادل 21درصد) در اتحادیه اروپا، 47 مورد(7درصد) در کشورهای عضو شوروی سابق، 28 مورد(4 درصد) در آسیا و اقیانوسيه و 44 مورد نیز در سایر نقاط جهان قرار دارند که سه مورد آن در خاورمیانه با ظرفیت عملیاتی 9/6 و یک مورد آن نیز در آرژانتین است.
تاسیسات ذخیره سازی گاز می تواند انرژی را برای مدت طولانی تر و با هزینه کمتر ذخیره کند از ســوی دیگر وجود مخازن ذخیره سازی سبب خواهد شد تا کشورهای صادرکننده گاز طبیعی از موقعیت به مراتب بهتری در مذاکرات برخوردار باشند و بتوانند از این طریق عرضه بدون اختلال گاز طبیعی به کشور مقصد را تضمین کنند. حجم گاز قابل برداشت از این تاسیسات در پایان سال 2019 به 422میلیارد مترمکعب رسیده بود که این میزان طی سالهای بعد نیز افزایش یافته است.
از این میزان 58/164میلیارد مترمکعب در آمریکای شمالی، 38/122 میلیارد مترمکعب در کشورهای عضو شوروی سابق، 73/109میلیارد مترمکعب در اروپــا، 21 میلیارد مترمکعب در آسیا-اقیانوسیه و 44/8میلیارد مترمکعب در سایر مناطق قرار دارد. با توجه به اختلاف متوسط مصرف گاز در ماههای سرد با عادی سال در کشور، برای جلوگیری از اختلال در عرضه گاز به سایر بخشها، به ویژه بخش نیروگاهی، به حدود 23 میلیارد مترمکعب ظرفیت ذخیره سازی زیرزمینی گاز طبیعی معادل تقریبا 10درصد کل مصرف نیاز است.
شرکت ذخیره‌سازی گاز ایران از سال ۱۳۸۶ کار خود را آغاز و دو مخزن ذخیره‌سازی شوریجه و سراجه را به بهره‌برداری رساند، شرکتی استراتژیک که گفته می شود در کش و قوس های فراوان اجرای اصل 44، در یک شرکت مادر تخصصی بزرگتر ادغام شده است. طبق منابع موجود، حداکثر حجم ذخیره سازی سایت سراجه قم 3/3 میلیارد متر مکعب با قابلیت برداشت روزانه 22 میلیون مترمکعب در روز است و همچنین حداکثر حجم ذخیره سازی مخزن شوریجه خراسان رضوی در مجموع دو فاز، 8/4 میلیارد مترمکعب و حداکثر نرخ برداشت از آن 40 میلیون مترمکعب در روز است. بررسی روند اجرای پروژه های پیشین نشان می دهد که فرآیند مطالعه و اجرای پروژه های تاسیسات زیرزمینی ذخیره گاز طبیعی با کندی پیش رفته است.
برای مثال مطالعات امکان سنجی اجرای طرح مخزن شروع ذخیره سازی یورتشای ورامین از ســال 1374 شروع و تاکنون به سرانجام نرسیده است. این وضعیت برای پروژه های گنبد نمکی نصرآباد کاشان، قزل تپه گرگان و باباقیر نیز صادق است و این پروژه ها همچنان در مرحله مطالعات تکمیلی و اجرا قرار دارند. این روزها همزمان با بحران کسری گاز کشور، مسئولین دولت های سابق و اخیر در حال متهم کردن عملکرد یکدیگر در حوزه ذخیره سازی گاز طبیعی هستند و موضع گیری ها و بیانیه های انتقادی متعددی از سوی آنها در فضای رسانه ای کشور منتشر شده است.
در حالیکه شناسایی و اجرای پروژه های ذخیره‌سازی در مخازن تخلیه شده هیدروکربوری به عمر یک یا حتی دو دولت هم نمی‌رسد، ایجاد سازوکاری فرا دولتی و یکپارچه جهت مدیریت این موضوع ضروری است. علی رغم اینکه در آخرین موضع گیری ها گفته می شود میزان ناترازی گاز در سال اخیر به ۲۵۰ میلیون مترمکعب رسیده و حدود ۳ درصد مصرف فصل سرد برداشت از محل ذخیره‌سازی گاز بوده است، ادامه غفلت، معضل فوق را در سالهای آتی تشدید و این میزان در سال ۱۴۱۵ به ۶۰۰ میلیون مترمکعب خواهد رسید. به نظر می رسد عملا اجرای مفاد قانون هوای پاک نیز تبدیل به یک شعار در بین مسئولین کشور شده است و مطمئنا مهمترین قربانی چالش ذخیره سازی گاز در کشور محیط زیست انسانی و تهدید سلامت شهروندان بخصوص قشرهای آسیب پذیر خواهد بود.
