ندای قم / یادداشت / مهندس مهدی متقیان/ مدیرکل پدافندغیر عامل استان قم؛ پدافند غیرعامل، واژه‌ای آشنا اما عمیق است؛ مفهومی که در دل خود ترکیبی از خرد، آینده‌نگری و خودباوری را نهفته دارد. هفته پدافند غیرعامل، فرصتی است برای بازاندیشی در شیوه‌های حفاظت از کشور در برابر تهدیدات، بدون استفاده از سلاح و جنگ‌افزار. روز چهارم این هفته که با عنوان «پدافند کالبدی» و شعار «زیرساخت‌هایی پایدار و تاب‌آور برای مردم» نام‌گذاری شده است، یادآور این حقیقت است که بنیان هر جامعه‌ای بر استحکام زیرساخت‌های آن استوار است؛ زیرساخت‌هایی که اگر مقاوم، ایمن و هوشمند طراحی شوند، خود به سپری نیرومند در برابر بحران‌ها و تهدیدها تبدیل می‌شوند.
پدافند کالبدی به زبان ساده یعنی طراحی، ساخت و نگهداری از زیرساخت‌های حیاتی کشور به‌گونه‌ای که در برابر تهدیدات طبیعی و انسان‌ساز کمترین آسیب را ببینند و در کوتاه‌ترین زمان ممکن بتوانند به چرخه خدمت بازگردند. زیرساخت‌های حیاتی شامل شبکه‌های انرژی، آب، ارتباطات، حمل‌ونقل، بیمارستان‌ها، مراکز امدادی، تأسیسات شهری و حتی بناهای عمومی هستند. پایداری و تاب‌آوری این ساختارها، نقشی تعیین‌کننده در تداوم زندگی مردم در شرایط بحران دارد.
امروزه تهدیدات صرفاً به بمباران و حمله فیزیکی محدود نمی‌شود؛ زلزله، سیل، فرونشست زمین، آتش‌سوزی گسترده، حملات سایبری به شبکه‌های زیرساختی و حتی تغییرات اقلیمی نیز می‌توانند سیستم‌های حیاتی کشور را دچار اختلال کنند. از همین رو، پدافند کالبدی دیگر یک رویکرد فنی صرف نیست، بلکه راهبردی چندوجهی است که در آن مهندسی، مدیریت شهری، فناوری، و مردم‌داری در کنار هم قرار می‌گیرند.
در جهان امروز، مفهوم تاب‌آوری شهری به یکی از محورهای اصلی توسعه پایدار تبدیل شده است. شهری تاب‌آور است که در برابر بحران‌ها خم شود، اما نشکند؛ دچار اختلال شود، اما فلج نشود؛ آسیب ببیند، اما سریع‌تر از گذشته بازسازی گردد. برای تحقق چنین هدفی، باید از مرحله طراحی تا بهره‌برداری و نگهداری، اصول پدافند غیرعامل در کالبد شهر لحاظ شود. این یعنی مکان‌یابی صحیح تأسیسات حیاتی، رعایت استانداردهای ایمنی در ساخت‌وساز، توزیع هوشمند خدمات شهری، و پیش‌بینی مسیرهای جایگزین ارتباطی در زمان بحران.
زیرساخت پایدار، فقط سازه‌ای مقاوم نیست؛ بلکه سیستمی هوشمند و پیش‌بین است. در عصر فناوری‌های نوین، استفاده از داده‌های بزرگ، هوش مصنوعی و سیستم‌های پایش هوشمند می‌تواند به شناسایی نقاط آسیب‌پذیر زیرساختی و پیشگیری از بحران کمک کند. به عنوان مثال، سنسورهای لرزه‌ای، سامانه‌های هشدار سریع، شبکه‌های پایش کیفیت آب و برق، و نقشه‌های هوشمند مدیریت بحران، ابزارهایی هستند که تاب‌آوری کالبدی کشور را ارتقا می‌دهند.
اما در کنار فناوری، نقش مدیریت و برنامه‌ریزی یکپارچه نیز حیاتی است. پدافند کالبدی بدون هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی، شهرداری‌ها، وزارتخانه‌ها و بخش خصوصی به نتیجه مطلوب نمی‌رسد. برای ایجاد زیرساخت‌های تاب‌آور، باید میان برنامه‌های عمرانی، زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی هم‌افزایی ایجاد شود. این هماهنگی سبب می‌شود تا هر پروژه عمرانی، نه تنها هدف توسعه را دنبال کند بلکه بخشی از زنجیره امنیت ملی نیز باشد.
راهبرد اساسی در روز پدافند غیرعامل امسال، «ارتقای آمادگی زیرساختی در برابر بحران» است؛ یعنی تقویت ظرفیت‌های فنی و مدیریتی برای استمرار خدمات حیاتی در شرایط سخت. آمادگی زیرساختی زمانی محقق می‌شود که همه دستگاه‌ها از سطح ملی تا محلی، برنامه عملیاتی مشخص برای مواجهه با بحران‌ها داشته باشند. شناسایی نقاط آسیب‌پذیر، برگزاری مانورهای دوره‌ای، تهیه نقشه‌های ریسک و تخصیص منابع برای مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها، بخشی از این آمادگی است.
نکته مهم اینجاست که زیرساخت‌ها، اگرچه توسط نهادهای فنی ساخته می‌شوند، اما برای مردم و با هدف خدمت به مردم ایجاد می‌گردند. از این رو، مشارکت مردم در حفظ و نگهداری آن‌ها نیز اهمیت فراوانی دارد. آموزش عمومی در زمینه مصرف بهینه انرژی، اطلاع‌رسانی درباره رفتارهای ایمن در زمان بحران، و ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست، همگی مکمل‌های فرهنگی پدافند کالبدی هستند.
در نهایت، باید پذیرفت که امنیت و توسعه، دو روی یک سکه‌اند. جامعه‌ای که زیرساخت‌هایش ایمن و پایدار باشند، نه‌تنها در برابر تهدیدها مقاوم‌تر است بلکه در مسیر پیشرفت نیز سریع‌تر حرکت می‌کند. پدافند کالبدی، صرفاً یک اقدام دفاعی نیست، بلکه نوعی سرمایه‌گذاری برای آینده‌ای پایدار است؛ آینده‌ای که در آن شهروندان بتوانند با اطمینان از تداوم خدمات حیاتی، در آرامش زندگی کنند.
روز پدافند غیرعامل، یادآور این پیام روشن است که امنیت از دل آجر و بتن آغاز نمی‌شود، بلکه از تفکر مهندسی، مدیریت خردمندانه و تعهد به مردم شکل می‌گیرد. هر پروژه عمرانی که بر پایه ایمنی، دوام و آینده‌نگری بنا شود، خود سنگ‌بنای پدافند کالبدی است. بی‌تردید، با هم‌افزایی مردم، مهندسان، مدیران و نهادهای مسئول، می‌توانیم ایران را به الگویی از زیرساخت‌های پایدار، هوشمند و تاب‌آور در منطقه تبدیل کنیم.
