ندای قم / مهندس مهدی متقیان/ مدیرکل پدافند غیرعامل استان قم؛ پدافند غیرعامل به عنوان مجموعه‌ای از راهبردها و اقدامات غیرنظامی برای کاهش آسیب‌پذیری جوامع در برابر تهدیدات، بیش از هر چیز بر توانایی مردم برای مقاومت، سازگاری و بازیابی از بحران‌ها تأکید دارد. در این میان، تاب‌آوری اجتماعی یکی از پایه‌های اصلی پدافند غیرعامل محسوب می‌شود؛ مؤلفه‌ای که مستقیماً به انسجام، هویت جمعی، اعتماد متقابل، امید اجتماعی و ثبات روانی وابسته است. حوزه‌های علمیه و روحانیون با برخورداری از جایگاه اجتماعی، اعتبار معنوی، دسترسی به افکار عمومی و ارتباط تاریخی با فرهنگ و باورهای مردم، می‌توانند نقشی کلیدی در افزایش تاب‌آوری اجتماعی ایفا کنند.
نخستین نقش روحانیون، تقویت سرمایه اجتماعی است. سرمایه اجتماعی مجموعه‌ای از اعتماد، هنجارها و شبکه‌های ارتباطی است که تعامل و همکاری را در جامعه تسهیل می‌کند. روحانیون با حضور فعال در مساجد، هیئت‌ها، مناسبت‌های مذهبی و آئینی و همچنین فعالیت‌های خیریه، شبکه‌های ارتباطی را گسترده و اعتماد میان مردم را تقویت می‌کنند. در دوران بحران‌هایی مانند بلایای طبیعی، جنگ روانی یا تهدیدات اقتصادی، این شبکه‌های اجتماعی به سرعت فعال شده و قابلیت بسیج عمومی را فراهم می‌آورند.
از سوی دیگر، حوزه‌های علمیه نقش مهمی در آموزش و آگاهی‌بخشی دارند. پدافند غیرعامل متکی بر آگاهی عمومی است؛ جامعه‌ای که نسبت به تهدیدات نرم، شایعات، عملیات روانی دشمن و آسیب‌های فرهنگی شناخت داشته باشد، کمتر دچار ترس، بی‌اعتمادی و ناکارآمدی می‌شود. روحانیون با استفاده از ابزارهایی چون منابر، جلسات پرسش و پاسخ، حضور در فضای مجازی و تولید محتوای دینی می‌توانند سواد رسانه‌ای و فرهنگی مردم را ارتقا داده و در برابر جنگ روایت‌ها مقاومت ایجاد کنند.
یکی از ابعاد مهم تاب‌آوری اجتماعی، تقویت معنویت و امید است. تجربه تاریخی نشان داده است که جامعه‌ای با باورهای عمیق مذهبی و معنوی، در سخت‌ترین شرایط نیز توانسته است انسجام و پایداری خود را حفظ کند. آموزه‌های دینی درباره صبر، توکل، تعاون، ایثار و امید به آینده، ابزارهایی قدرتمند برای مدیریت استرس جمعی و جلوگیری از افسردگی اجتماعی هستند. روحانیون با بیان این مفاهیم و ترجمه آنها به نیازهای روز، روحیه مردم را بالا نگه می‌دارند.
علاوه بر این، روحانیون می‌توانند نقش مهمی در مدیریت بحران‌های روانی ایفا کنند. در شرایط تهدید، اضطراب و شایعه‌پراکنی، جامعه نیازمند سخنرانی‌های آرام‌بخش، تحلیل‌های دینی و اخلاقی و راهنمایی‌های معنوی است. روحانیون با تکیه بر تجربه و شناخت جامعه، می‌توانند جهت‌گیری‌های صحیح ذهنی و اخلاقی را ارائه داده و از بروز ناهنجاری‌ها و رفتارهای هیجانی جلوگیری کنند.
حوزه‌های علمیه همچنین نقش مهمی در تقویت هویت ملی و دینی دارند. هویت جمعی، از مهم‌ترین عوامل ایجاد تاب‌آوری در برابر تهدیدات فرهنگی و امنیتی است. ترویج ارزش‌های مشترک، حفظ یاد آیین‌ها و تأکید بر تاریخ مقاومت و ایثار، انسجام ملی را افزایش می‌دهد. مراسم مذهبی و مناسبت‌های دینی، عملاً میدان تمرین همبستگی اجتماعی هستند.
در حوزه عملیاتی نیز روحانیون می‌توانند کمک‌رسانی میدانی در بحران‌ها داشته باشند. تجربه زلزله‌ها، سیل‌ها و بحران کرونا نشان داد که حضور روحانیون در میان مردم، علاوه بر آرامش‌بخشی، ظرفیت‌های مردمی برای کمک و همیاری را افزایش می‌دهد. این حضور مستمر نوعی احساس همراهی و اعتماد به نفس ملی ایجاد می‌کند.
همچنین حوزه‌های علمیه با نقش‌آفرینی در تولید گفتمان می‌توانند تهدیدات شناختی و جنگ نرم را خنثی کنند. یکی از ابعاد پدافند غیرعامل مقابله با عملیات روانی است و روحانیون به دلیل تسلط بر مفاهیم اخلاقی و کلامی قادرند پاسخ‌هایی گفتمانی و عمیق ارائه دهند.
البته برای تحقق این نقش‌ها، نیازمند روزآمدسازی آموزش‌های حوزوی، ارتقای مهارت‌های ارتباطی روحانیون و تعامل بیشتر حوزه با نهادهای مدیریتی کشور هستیم. موضوعاتی مانند پدافند غیر عامل ،مدیریت بحران، سواد رسانه‌ای، روانشناسی اجتماعی و جامعه‌شناسی باید به صورت جدی‌تر در برنامه‌های حوزوی دیده شود تا روحانیون بتوانند پاسخ‌گوی نیازهای پیچیده جامعه امروز باشند.
در مجموع، حوزه‌های علمیه و روحانیون با پشتوانه فرهنگی، تاریخی و اجتماعی خود می‌توانند ستون‌هایی مستحکم در افزایش تاب‌آوری اجتماعی و تحقق اهداف پدافند غیرعامل باشند. آنها با تقویت معنویت، مدیریت روانی جامعه، افزایش سرمایه اجتماعی و ترویج گفتمان امید، نقش بی‌بدیلی در حفظ امنیت نرم جامعه ایفا کرده و در شرایط بحرانی، همچون گذشته، می‌توانند به نیرویی راهبردی برای ثبات و پایداری اجتماعی تبدیل شوند.
