ندای قم / یادداشت / مهندس مهدی متقیان مدیرکل پدافندغیرعامل استان قم؛ جنگ‌ها و تهدیدات نوین در دهه‌های اخیر نشان داده‌اند که آسیب‌پذیری شهر‌ها تنها محدود به جبهه‌های نظامی نیست، بلکه مراکز جمعیتی، تأسیسات حیاتی و زیرساخت‌های شهری نیز هدف مستقیم و غیرمستقیم تهدید قرار می‌گیرند. «جنگ ۱۲ روزه» که نمونه‌ای از درگیری‌های شدید و کوتاه‌مدت منطقه‌ای بود، بار دیگر اهمیت تقویت سازوکار‌های دفاع غیرعامل را گوشزد کرد. در چنین شرایطی، برنامه‌ریزی شهری و به‌ویژه بازنگری طرح‌های جامع باید با رویکردی پیش‌نگر و مقاوم‌سازی ساختاری همراه باشد. شهر قم نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی، اجتماعی و سیاسی کشور، ضرورت دارد تا در طرح جامع جدید، الزامات پدافند غیرعامل را با دقت و حساسیت بیشتری لحاظ کند.
پدافند غیرعامل مجموعه اقداماتی است که بدون نیاز به استفاده از جنگ‌افزار‌های نظامی، تهدیدات را کاهش داده و تداوم عملکرد‌های حیاتی را تضمین می‌کند. تاکیدات رهبر معظم انقلاب و سیاست‌های کلی کشور در سال‌های اخیر نیز الزامات فراوانی بر کاهش آسیب‌پذیری زیرساخت‌ها داشته‌اند. ازاین‌رو، طرح‌های توسعه و عمران شهری باید از مرحله انتخاب زمین و پهنه‌بندی تا طراحی معابر، کارکری‌های شهری و استقرار صنایع، مبتنی بر اصول پدافند غیرعامل باشند.
یکی از مهم‌ترین الزامات در این زمینه جانمایی صحیح کاربری‌های حساس نظیر مراکز انرژی، مخابرات، پست‌های برق، مراکز آب‌رسانی و صنایع مهم است. پراکندگی مناسب و عدم تمرکز این مراکز در یک محدوده کوچک، از آسیب‌پذیری هم‌زمان جلوگیری می‌کند. جنگ‌های اخیر نشان داده‌اند که حمله به یک نقطه حیاتی می‌تواند کل سامانه شهر را مختل کند؛ بنابراین در بازنگری طرح جامع قم، باید پراکنش متوازن کاربری‌ها به‌صورت استراتژیک انجام گیرد.
مسئله مهم دیگر طراحی شبکه معابر و شریان‌های حیاتی است. معابر اصلی باید به گونه‌ای طراحی شوند که در صورت بروز حادثه یا تخریب بخشی از شهر، امکان امداد و تخلیه اضطراری فراهم باشد. مسیر‌های دسترسی اضطراری، گذرگاه‌های فرعی و شبکه حلقه‌ای نقش حیاتی دارند. همچنین در بافت‌های متراکم و تاریخی قم باید طرح‌های بهسازی و مقاوم‌سازی بافت‌های فرسوده جدی‌تر دنبال شود؛ زیرا این مناطق در برابر ضربه‌های مستقیم و غیرمستقیم بسیار آسیب‌پذیرترند.
طراحی شهری مبتنی بر کاهش دید و استتار سازه‌های حیاتی نیز از مؤلفه‌های مهم پدافند غیرعامل است. استفاده از پوشش‌های گیاهی، فرم‌های معماری مناسب، تداخل کاربری‌ها و کاهش نشانه‌گذاری‌های ویژه می‌تواند تشخیص اهداف راهبردی را برای دشمن دشوار سازد. در طرح جامع قم باید این ملاحظات به‌صورت جزئی و عملیاتی در قالب طرح‌های موضعی پیش‌بینی شود.
از منظر دیگر، تاب‌آوری اجتماعی و آمادگی شهروندان بخش مکمل اقدامات کالبدی است. نهاد‌های شهری باید آموزش‌های لازم را در قالب مانورها، فراخوان‌های آگاهی‌بخشی و توسعه فرهنگ ایمنی در جامعه ترویج دهند. شهری که مردم آن در برابر بحران واکنش صحیح نشان نمی‌دهند، حتی با زیرساخت‌های مقاوم نیز دچار اختلال می‌شود؛ بنابراین طرح جامع جدید باید برنامه‌هایی برای مشارکت عمومی و تقویت سرمایه اجتماعی لحاظ کند.
در بخش مدیریت شهری، یکپارچگی سیستم‌های ترافیک، برق، مخابرات و سلامت باید تقویت شود. ایجاد پست‌های فرماندهی اضطراری، مراکز داده پشتیبان و سامانه‌های هوشمند هشدار سریع می‌تواند کاهش چشمگیری در خسارات ایجاد کند. بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند سیستم‌های پایش هوشمند و سنسورها، امکان واکنش سریع و تصمیم‌گیری دقیق را فراهم می‌آورد.
از سوی دیگر، تعیین حریم‌های گسترش شهری بر مبنای خطرپذیری از اهمیت بالایی برخوردار است. قم در مجاورت زمین‌های زلزله‌خیز، فرونشست و تهدیدات محیطی قرار دارد. هرگونه توسعه کالبدی بدون لحاظ این ملاحظات، آسیب‌پذیری را افزایش می‌دهد. طرح جامع باید بر توسعه متوازن و کنترل‌شده، با اولویت مناطق کم‌خطر تأکید کند.
همچنین توجه به فضا‌های باز چندمنظوره مانند پارک‌ها، بوستان‌ها و میدان‌های شهری، در هنگام بحران نقش پناهگاه اضطراری و مراکز تجمع ایمن را ایفا می‌کنند. این فضا‌ها باید به صورت عادلانه و در نقاط مختلف شهر توزیع شوند. در طرح جامع جدید قم باید از رویکرد پارک‌های دفاعی استفاده شود.
در نهایت، تجربه جنگ ۱۲ روزه ثابت کرد که تهدیدات امروز محدود به توپ و تانک نیست، بلکه شامل حملات سایبری، قطع خدمات حیاتی و ایجاد اختلال در شبکه‌های هوشمند نیز می‌شود؛ بنابراین در برنامه‌ریزی شهری، پدافند سایبری و امنیت داده‌ها نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
جمع‌بندی اینکه رعایت الزامات پدافند غیرعامل، از یک گزینه اختیاری به یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده است. شهر قم با جایگاه ویژه مذهبی، سیاسی و فرهنگی باید در طرح جامع خود به تقویت تاب‌آوری شهری، پراکندگی کاربری‌های حساس، توسعه زیرساخت‌های هوشمند، نوسازی بافت‌های فرسوده و آموزش شهروندان توجه ویژه داشته باشد. تنها با چنین رویکردی می‌توان از استمرار کارکردهای حیاتی شهر و حفظ ایمنی ساکنان در شرایط تهدید اطمینان حاصل کرد.
