خاک سوء مدیریت گرد آسمان قم!

ندای قم / یادداشت /عباس جعفری / کارشناس رسانه و فعال محیط زیست؛ بارش های مطلوب بهاری سال جاری باعث شد آسمان قم کمی دیرتر از سالهای گذشته شاهد معضل گرد و خاک همیشگی این ماه های سال باشد. اگرچه صيانت از محيط زيست يكی از مهمترین ارکان و حق های بنيادين هر جامعه و از جمله تكاليف عمده و اصلی دولت ها محسوب می شود اما غفلتهای مستمر گذشته باعث بروز مسائل و بحران های محیط زیستی متعددی در کشور از جمله همین پدیده گرد و خاک مرکز کشور به ویژه در استان قم شده است.
سالهاست مطالعات جامعی درباره محرکه های اصلی تولید گرد و خاک در استان قم صورت گرفته است که سیر افزایشی تعداد روزهای آلوده سال و همچنین افزایش حجم ذرات آلاینده معلق (PM10) که در مورخ ۱۸ تیرماه ۱۴۰۳، شاخص کیفیت هوای شهر قم را به عدد ۷۹۷ رساند نشان می دهد عملکرد مسئولین در اجرای سیاست های تدوین شده مردود بوده است.
چندین دهه فشار محیط زیستی بر منابع طبیعی منطقه از جمله توسعه اقتصادی و کشاورزی بی ضابطه، احساسی و غیر علمی، فعالیت های معدنی، وجود کوره های آجر پزی و خاکبرداری های صورت گرفته در دشت بزرگ‌ مسیله، برداشت از منابع آبی زیر زمینی و کسری تجمعی مخازن سفره های آبی، نشست زمین و در نتیجه تخریب بافت و ساختمان خاک، در کنار مهمترین عامل یعنی قطع کامل حق آبه های شاه رگ های محیط زیستی دشت بزرگ مسیله قم یعنی رودخانه قمرود و قره چای، فعالیت های سنگین عمرانی و معدنی در بستر دشت بزرگ مسیله و تصرف بخش عظیمی از این دشت که روان آب های آن به تالاب های مره، حوض سلطان وارد می شد، شرایط حفظ و احیاء حیات منطقه را سخت و بسیار پیچیده کرده است.
در کنار این عوامل کانون های تولید گرد و خاک متعددی نیز در اطراف شهر قم وجود دارد که عمدتا به جهت فعالیت های عمرانی و توسعه ناهمگون شهری، تخریب بستر مسیل ها، تخریب پوشش گیاهی مراتع استان، منشاء های فرسایش بادی و تولید گرد و خاک در استان را تشدید کرده است.
متاسفانه با علم به دانستن اینکه ۳۳۲ هزار هکتار معادل ۳۰ درصد از مساحت یک میلیون و صد و بیست و سه هزار هکتاری استان قم را عرصه بیابانی تشکیل داده است، سوء مدیریت فاجعه بار منابع آبی استان، همچون گذشته ادامه دارد.
نبود پوشش گیاهی مناسب در کانون های مستعد گرد و خاک، باعث می شود که هوای بالای این مناطق شروع به گرم شدن نموده و به سمت بالا حرکت کند، این جریان رو به بالای هوای گرم با بادهای تروپوسفری که دارای سرعت بالایی هستند برخورد نموده و در نتیجه آن یک جریان چرخشی به سمت پایین ایجاد می شود و با شدت بالایی با سطح زمین برخورد نموده و باعث ایجاد گرد و خاک می گردد. فقط مساحت مهمترین کانون بحرانی فرسایش بادی استان که دشت مسیله می باشد برابر ۴۰۷۵۲ هکتـار است و با توجه به خشکسالیهای پی در پی، افت شدید سطح آبهای زیر زمینی و کاهش شدید روان آبها در مراتع حاشیه دریاچه نمک، وسعت مناطق مستعد تولید گرد و خاک به سرعت در استان در حال افزایش است.
در حالی که اجرای طرح های کنترل و پیشگیری از بروز این پدیده، مجموعا نیاز به حدود ۲۱۳ میلیون مترمکعب آب دارد عملا هیچ آب قابل دسترسی برای احیاء این منطقه وجود ندارد و ورودی روان آبها تقریبا به صفر رسیده است. تنها امید جهت احیاء منطقه طرح پخش سیلابی بر روی رودخانه شور در منطقه بند مره بوده است که با توجه به طرح های انتقال آب در بالا دست حوضه جهت تامین آب شرب تهران عملا این رودخانه به طور کامل برای همیشه خشک خواهد شد و فقط فاضلاب شهرهای پایین دست ممکن است در آن جریان داشته باشد.
از طرفی اصلی‌ترین سازند زمین‌‌شناسی اطراف قم را سازند مارن و شیل قرمز قم تشکیل می‌دهد که نهشته‌های به‌وجود آمده از آن نیز دارای آبرفتی ریزدانه معمولاً کوچکتر از ۲ میلی‌متر، فاقد سنگریزه و حساس به فرسایش می باشد که با تخریب و نابودی پوشش گیاهی این مناطق به‌دلیل عدم سنگریزه باد می‌تواند خاک را با خود جابجا نماید.
دیگر پوشش گیاهی درخوری در دشت مسیله وجود ندارد که همچون گذشته گرد و خاک منطقه را جذب و هوا را صاف و معتدل نماید و عمده پوشش گیاهی این منطقه به عنوان مؤثرترین عامل در ارتجاع پذیری این اکوسیستم از بین رفته و خود منبع ایجاد هوای گرمسیری و عامل ایجاد مخاطره محیط زیستی در قم و استان های اطراف شده است. با ادامه این روند که تقریبا قطعی نیز می باشد عملا کمتر از دو دهه دیگر کل منطقه غیرقابل سکونت می شود و این روند افزایشی غلظت ذرات آلاینده و تعداد روزهای آلوده نیز نشان از آن دارد که همچون گذشته بازدید از مناطق بحرانی، برگزاری جلسات و ارائه توصیه های بهداشتی و تا حدودی ابراز همدردی با شهروندان، همچنان خروجی غالب عملکرد مسئولین ذیربط می باشد.