ندای قم / عباس جعفری/ کارشناس رسانه و فعال محیط زیست؛ اوایل دهه ۹۰، به همراه گروهی از فعالان و کارشناسان محیط زیست و منابع طبیعی، بازدیدهایی از مناطق در معرض آسیب های زیست محیطی استان قم داشتیم. هدف اصلی این بازدیدها، بررسی کاهش پوشش گیاهی، پیشروی بیابان و افزایش کانون‌های گرد و خاک در مناطقی همچون دشت های مسیله، شریف آباد، حسین آباد و جعفرآباد قم بود. اما آنچه بیش از هر چیز توجه مرا جلب کرد، مشاهده روند تدریجی فرونشست سطح زمین در این مناطق بود. با نگاهی به سازه‌های ساختمانی، به وضوح می‌توانستیم تأثیرات این پدیده را بر سطح وسیعی از قم مشاهده کرد.
در آن زمان، اطلاعات درباره فرونشست محدود بود و این مسئله چندان مورد توجه مسئولان قرار نگرفت، اما به جهت هشدار دهی و آگاه سازی مسئولین و مردم، در تمامی یادداشتهایی که به منظور شناخت بحران های محیط زیستی استان قم به نگارش در آوردم به عارضه خطرناک فرونشست زمین در قم اشاره ای داشتم.
هفته گذشته، خبری نگران کننده بر روی رسانه ها منتشر شد که طبق آنچه آمده بود، “فرونشست زمین در قم”، ۱۰ برابر سریع‌تر از گذشته شده است و برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی باعث شده که نرخ فرونشست در برخی مناطق به ۲۸ سانتی‌متر در سال برسد.
از فرونشست زمین، که به نشست سطح زمین به دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی اطلاق می‌شود به عنوان بزرگ‌ترین آسیب محیط زیستی یاد می شود که عوارض آن در بخش جعفریه قم به راحتی قابل مشاهده است و در برخی مناطق در حاشیه دشت مسیله در مرز کاشان شکاف های عمیقی را ایجاد کرده است. این پدیده در ابتدا اراضی کشاورزی و زیرساخت‌های متعدد موجود در این مناطق را تهدید می‌کند، اما در نهایت با ادامه اثرات غیرقابل بازگشت و تاثیرات منفی مستمر، سبب مرگ آن سرزمین خواهد شد.
مطالعات علمی متعددی در سطح جهانی روی این پدیده صورت گرفته است، نکته مهم این بوده است که غالبا مورد توجه سریع مسئولین محلی قرار گرفته و سریعا جهت کنترل آن اقدام کرده اند. فرونشست می‌تواند باعث آسیب به ساختمان‌ها، جاده‌ها و زیرساخت‌های حیاتی شده و هزینه‌های تعمیر و نگهداری را به طرز چشمگیری افزایش دهد.
برای مقابله با این بحران، کشورهای مختلف با راهکارهای گوناگونی مواجه شده‌اند. به عنوان مثال در کالیفرنیا ایالات متحده، که با مشکلات مشابه ایران مواجه بوده است، اقدامات موفقیت‌آمیزی شامل محدود کردن برداشت آب‌های زیرزمینی و توسعه فناوری‌های نوین برای نظارت و مدیریت منابع آب صورت گرفت. در مکزیک، برای مقابله با فرونشست، برنامه‌های گسترده‌ای برای احیای منابع آب‌های زیرزمینی و استفاده از تکنیک‌های بهبود یافته در مدیریت آب اجرا شد. این کشور با موفقیت توانست تا حدودی وضعیت خود را بهبود بخشد.
بی‌توجهی و عدم مسئولیت‌پذیری مسئولان در سازمان‌های مختلف، موجب شده است که امروز شاهد چنین وضعیتی در قم باشیم. سالهاست مسئولان بیشتر به حفظ موقعیت و ارائه کارنامه‌های کوتاه‌مدت و غیرشفاف پرداخته‌اند و به موضوعات فنی و پیچیده‌ای چون فرونشست زمین، بی‌توجهی کرده‌اند.
بیش از یک دهه تلاش روشنگرانه و مطالبه‌گری های اینجانب و سایر فعالان محیط زیست استان قم، نتوانست موجب انجام اقدامات موثر و هدفمندی برای حل این معضل شود و با ادامه این روند نگران‌کننده، باید بپذیریم که وضعیت قم به سمت نابودی پیش خواهد رفت.
مطرح کردن این گونه مسائل اصلاً مقبول و خوشایند افرادی نیست که به هر نحوی درصدد ساخت و ساز و توسعه شهری و صنعتی استان قم هستند، اما به منوال گذشته همچنان به طرق مختلف به دلایل وقوع فرونشست و آسیب‌های متعاقب آن در استان قم خواهم پرداخت، گرچه متقابلاً اقدام درخوری صورت نگیرد و همچنان افرادی که تعهدی نسبت به اجرای ضوابط محیط زیستی ندارند در مناصب حساس مدیریتی حکمرانی کنند.
امید است که مسئولان دولت چهاردهم با جدیت بیشتری در حل بحران فرونشست زمین در قم و حتی استان های هم جوار اقدام کنند. تجارب جهانی موفق نشان می دهد با همکاری، برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از فناوری‌های نوین، می‌توان این بحران را مدیریت کرد و به آینده‌ای پایدار دست یافت. فرونشست زمین به معنای پایان عمر یک سرزمین، نیازمند اقدامات فوری و جدی از سوی تمامی مسئولان و ذینفعان است.
