ندای قم / یادداشت / عباس جعفری/ پژوهشگر حوزه حکمرانی؛ چند سالی است که مسئله آب در ایران فراتر از مباحث مربوط به مدیریت آب و اصلاح الگوی مصرف، تبدیل به یک معضل امنیتی، اقتصادی و اجتماعی شده است. استان قم، به دلیل قرار گرفتن در انتهای حوضه‌های آبریز و وابستگی شدید به منابع محدود زیرزمینی، بیش از دیگر نقاط کشور با پیامدهای کم‌آبی و کسری مخازن مواجه است. همین شرایط بهره‌گیری از پساب فاضلاب را به یکی از گزینه‌های مهم منابع جایگزین تبدیل کرده است.
در بسیاری از کشورهای جهان، استفاده از پساب تصفیه‌شده از ستون‌های اصلی مدیریت منابع آب است و بیش از ۴۰ تا ۸۵ درصد نیاز آبی از طریق بازچرخانی آب تأمین می‌شود و در کشاورزی و صنعت به‌کار گرفته می‌شود و نشان می‌دهد که پساب محصولی جانبی و کم‌ارزش نیست و منبعی حیاتی و اقتصادی است که می‌تواند فشار بر سفره‌های آب‌زیرزمینی را به‌طور جدی کاهش دهد و حتی باعث تعادل بخشی شود.
با وجود این ظرفیت‌ها، استفاده غیرایمن از فاضلاب خام در کشاورزی متأسفانه در برخی مناطق کشور از جمله قم رایج است که تهدیدی جدی برای سلامت عمومی و امنیت غذایی محسوب می‌شود. انتقال آلودگی‌های شیمیایی و میکروبی به محصولات کشاورزی، می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری بر سلامت جامعه و محیط زیست بر جای بگذارد. بنابراین، هرگونه استفاده از پساب باید در چارچوب استانداردهای جهانی تصفیه و نظارت سختگیرانه صورت گیرد.
رصد شرایط حکایت از آن دارد که صنعت در استان قم با کمبود شدید منابع آبی در سال‌های آینده مواجه خواهد شد و بهره‌گیری از پساب می‌تواند مسیر جدیدی را برای تأمین پایدار نیازهای صنعتی بگشاید. ایجاد شبکه‌های اختصاصی انتقال پساب برای صنایع می تواند به کاهش بحران آب کمک و به ایجاد ارزش اقتصادی جدید منجر شود.
یکی از چالش‌های اصلی در این مسیر، نبود انگیزه اقتصادی کافی برای سرمایه‌گذاران است. در بسیاری از کشورها، دولت‌ها با اعطای یارانه، تضمین خرید پساب و ایجاد مشوق‌های مالی، زمینه ورود بخش خصوصی را فراهم کرده‌اند. در ایران نیز برخی از استان‌ها توانستند موفقیت‌هایی در این زمینه به دست بیاورند اما در استان قم بدون طراحی یک بسته اقتصادی جذاب، نمی‌توان انتظار داشت که سرمایه‌گذاران به این عرصه ورود جدی داشته باشند.
تجربه جهانی نشان می‌دهد که موفقیت در حوزه مدیریت پساب، بیش از آنکه وابسته به فناوری باشد، به الگوی حکمرانی مرتبط است. شفافیت، مشارکت ذی‌نفعان، توجه به ابعاد اجتماعی و درک نیازهای محلی از عناصر کلیدی حکمرانی موفق در این حوزه است. در حکمرانی آب باید میان سه ضلع امنیت زیست‌محیطی، امنیت اجتماعی و امنیت اقتصادی تعادل برقرار شود و پساب فاضلاب قم ظرفیت آن را دارد که از یک تهدید بالقوه به فرصتی استراتژیک برای توسعه استان تبدیل شود و شرط تحقق آن، نگاه آینده‌نگر، سیاست‌گذاری اقتصادی هدفمند و حکمرانی هوشمند است.
برداشت‌های بی‌رویه و عدم تعادل‌بخشی سفره‌های زیرزمینی، همراه با استفاده غیرایمن از فاضلاب در کشاورزی، ساختار اجتماعی و زیست‌محیطی دشت‌های استان را تهدید می‌کند. انتقال پساب برای صنایع استان قم، در صورت تأمین زیرساخت‌ها و ایجاد انگیزه اقتصادی، می‌تواند به منبعی پایدار در کنار کاهش فشار بر منابع آبی طبیعی تبدیل شود. هرچند تاکنون استقبال از سرمایه‌گذاری در این بخش پایین بوده است اما تعریف ارزش اقتصادی روشن و تضمین‌های حمایتی کافی می‌تواند انگیزه ورود به این حوزه را با توجه به محدودیت‌های تامین منابع آبی در آینده پیش رو برای بخش خصوصی فراهم نماید.
