گزارش /ندای قم ؛صنایع دستی در استان قم مثل دیگر نقاط ایران از قدمت زیادی برخوردارند و علت اصلی این موضوع شاید موقعیت جغرافیایی کویری استان قم باشدمتاسفانه تاکنون آن طور که باید و شاید از این ظرفیت و گنجینه نهفته تاکنون جهت رونق اقتصادی استان استفاده نشده است و اکثر کارشناسان و فعالان حوزه صنایع دستی نبود بازار فروش محصولات مهم ترین مشکل و دغدغه خودعنوان می کند که ایجاد بازار فروش رونق هر چه بیشتر تولید صنایع دستی و رضایتمندی هنرمندان این حرفه را به همراه خواهد داشت.
شهر قم، یکی از شهرهای با قدمت ایران بوده که همواره هنرمندان بسیاری در آن زیست می‌کردند که همزمان با ۲۰ خردادماه روز جهانی صنایع دستی، فرصتی برای معرفی این هنرهای هنرمندان این شهر فراهم شده است.
در سال ۲۰۱۰ میلادی ایران برای نخستین بار پیشنهاد اختصاص روزی به نام صنایع دستی را اعلام کرد که تاریخ ۱۰ ژوئن به مناسبت سالروز شکل‌گیری شورای جهانی صنایع دستی، به عنوان روز جهانی صنایع دستی نام‌گذاری شد.در تقویم شمسی این تاریخ برابر با ۲۰ خردادماه بوده که این فرصت را غنیمت خواهیم شمرد تا برخی از صنایع دستی شهر قم را که در حاله‌ای از فراموشی قرار گرفته‌اند به نسل جدید شهروندان این شهر و سایر ایرانیان و علاقه‌مندان به هنر معرفی کنیم.
نگاهی به تاریخچه صنایع دستی
پس از جنگ جهانی دوم، صنایع دستی با محتوای فرهنگی و هنری مورد توجه کشورهای پیشرفته قرار گرفت.همچنین نخستین همایش جهانی در این عرصه نیز همزمان با ۱۰ ژوئن ۱۹۶۴ میلادی با حضور مسئولان اجرایی، اساتید دانشگاه، هنرمندان، صنعت‌گران و … از بیش از ۴۰ کشور جهان در شهر نیویورک آمریکا برگزار شد.خروجی مهم این همایش نیز تصویب تاسیس شورای جهانی صنایع دستی به عنوان نهاد وابسته به یونسکو بود.
صنایع دستی چیست؟
به مجموعه از آثار هنری که با مواد اولیه بومی با دست و یا ابزارآلات محدودی ساخته می‌شوند، صنایع دستی می‌گویند.
این هنرهای دستی در هر کشور نسل به نسل منتقل میشود به گونه‌ای که میتوان گفت صنایع دستی هر منطقه به ریشه، تاریخ و قدمت این منطقه باز می‌گردند که با مبادله آن میتوان فرهنگ و هنر یک منطقه را صادر کرد.اگرچه با پیشرفت بشر، شاهد گسترش نمونه‌های کارخانه‌ای صنایع دستی هستیم ولی عشق و ذوقی که هنرمندان در ایجاد یک اثر هنری به خرج داده‌اند موجب شده است تا تفاوت‌های بسیاری میان آثار دست‌ساز با صنایع کارخانه‌ای و ماشینی وجود داشته باشد.
یک اثر هنری زمانی می‌تواند جزو صنایع دستی باشد که ویژگی‌های ازجمله داشتن بار فرهنگی، عدم نیاز به سرمایه گذاری کلان در مقایسه با سایر رشته‌های صنعتی، قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف، سهولت در ایجاد مراکز تولید، دارا بودن ارزش افزوده زیاد در مقایسه با صنایع دیگر، خودکفا و متکی به مواد اولیه داخلی، کمک به رشد و توسعه اقتصادی و داشتن زمینه‌های مناسب جهت صادرات را دارا باشد.
با صنایع دستی قم بیشتر آشنا شوید:
قالی‌بافی
یکی از مهمترین صنایع دستی قم با قدمتی طولانی، فرش های دستباف است. هنرمندان قمی در حوزه قالی بافی فعالیت چشمگیری داشته اند. لذا باعث مهاجرت برخی از قالی بافان از سراسر کشور، به این استان شده اند. در زمان های گذشته عشایر و روستاییان قم به این حرفه مشغول بودند. ولی در اوایل قرن بیستم و با ورود تجار کاشانی به قم دارهای جدید وارد این شهر شد. امروزه مردان و زنان با سلیقه قمی در کارگاه های تولیدی خانگی و کارگاه‌های شهر مشغول به بافت قالی های دستباف، قالی های گل ابریشم، کرک و تمام ابریشم هستند که این امر نقش مهمی در اقتصاد خانواده را رقم می زند. البته بافندگان فرش ابریشم در قم اکثراً زنان می باشند.مواد بکار رفته در قالی های قم شامل ابریشم، پشم و کرک است. همچنین نقوش طرح های لچک ترنج، شاه عباسی، جوشقانی، شکارگاه، محرابی نمایانگر این هنر اصیل ایرانی هستند..
فرش ابریشم دستباف قم از نفیس ترین صنایع دستی می باشد که از لحاظ رنگ آمیزی و طرح و نقشه اصیل ایرانی و کیفیت آن در دنیا رتبه اول را دارا میباشد و در کشورهای اروپایی دوستاران بسیاری را دارد. از ویژگی های فرش ابریشم استان قم این است که به اندازه ای زیبا و ظریف بافته می شود که در نگاه اول به نظر می رسد این یک تابلوی نقاشی ست!
خرمهرهیکی از معروفترین صنایع دستی قم خرمهره است که قدمت ساخت آن به حدود پنج هزار سال پیش و به دوره هخامنشیان و اشکانیان و همزمان با ساخت کوره های ذوب مس می رسد. باستان شناسان خاستگاه تولید خرمهره را ایران می دانند. این صنایع دستی نفیس توسط شاهزاده های ایرانی به مصر فرستاده شده است. خرمهره سنگ آبی رنگ یا فیروزه‌ای می باشد که کاربرد آن برای دفع چشم زخم و دفع انرژی های منفی است. همچنین رنگ آبی ملایم در روانشناسی بسیار آرامش بخش میباشد. گاهی برای زیبایی و استفاده در صنایع دستی دیگر مثل منسوجات نیز بکار می رود.
برای تولید خرمهره، در ابتدا گل مخصوص آماده شده را به اشکال مختلف در می آورند و سپس این ماده را پخت میکنند . این گل مخصوص از سیلیس (سنگ چخماق، ریگ سفید) ساخته شده که برای چسبندگی به آن امروزه سریش و در گذشته کتیرا اضافه می کردند. پخت آن حدود ۹ ساعت در کوره های با درجه حرارت حدود ۱۰۰۰ درجه سانتی گراد انجام می شود.
سنگ تراشی
ساخت انگشترهایی زیبا با استفاده از تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی از دیگرصنایع دستی قم می باشد ، که درآمد اصلی بخش زیادی از مغازه داران اطراف حرم حضرت فاطمه معصومه(س) را شامل میشود. در نزدیک حرم مطهر نماد انگشتر کار شده با نگین‌هایی از سنگ‌های در محل عبور و مرور زائران نصب شده است.
معرق کاری کاشی
یکی دیگر از صنایع دستی قم می باشد که نقوش مختلف از رنگهای متفاوت کاشی را تراشیده و در کنار یکدیگر قرار می دهند و یک کاشی با ابعاد بزرگتر در میاورند. طراحی این نقوش گاهی از نقش‌های گره‌کشی و گاهی از نقش‌های مختلف مانند گل و بوته، اسلیمی، ختایی یا خطوط مختلف را دارا می باشد. این کاشی ها زینت بخش بناهای تاریخی محسوب می‌شوند.
معرق کاری چوب
این هنر اصیل در استان قم از شهرت و معروفیت بسیاری برخوردار می باشد. تابلوهای معرق بسیار نفیس و ارزشمند از شاخص ترین آنهاست. همچنین این هنر در ساخت مبلمان نیز کاربرد دارد. برای تولید تابلوی معرق ابتدا روی سطح چوب، نقوش مد نظر را حک کرده و پس با کمک ابزار نجاری داخل آن را خالی کرده و در نهایت با چوب های رنگی و قطعات سنگی، فلزی، سرامیکی جای خالی را پر می کنند.
کاشی کاری
کاشی کاری هفت رنگ هنر منحصر بفرد این شهر است، این هنر یک نمونه از سبک کاشی‌کاری است که به عنوان یکی از صنایع دستی قم از رونق اقتصادی بسیار خوبی برخوردار است. این صنعت از نظر تولید و اجرای کار نسبت به معرق دارای سرعت بالاتری است شامل رنگهای سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، قهوه‌ای، سبز، زرد، حنایی و طلائی است. طرح و نقش و خطوط مذهبی پس از کشیده شدن روی کاشی‌های سفید، قلم گیری شده و با لعاب و رنگهای مخصوص رنگ آمیزی می شوند.
قلم گیری یکی از مراحل تولید کاشی هفت رنگ است که با یک نوع جوهر مشکی مخصوص، تمامی دور خطوط را قلم گیری میکنند و باعث برجسته شدن طرح و در نهایت تثبیت رنگ بر روی نقوش و خطوط می گردد و بعد با پخت متفاوت حدود ۱۰۰۰ تا ۱۱۵۰ درجه سانتیگراد به کوره می رود.این تولیدات کار دست هم اکنون به کشورهایی همچون چین که قطب صنعتی جهان را دارا است، صادر می گردد.
خراطی چوب ورنگ رزی
یکی از صنایع دستی شهر قم خراطی چوب است که با قدمت بیش از ۶۰۰ سال امروزه در بازار قدیم قم تولید می شود.به دلیل بافت فرش دستبافت در قم، این صنعت یکی ازپررونق ترین صنایع در روزهای قدیم این شهر محسوب می‌شده است.
منبت کاری
این صنعت یکی از مهمترین صنایع دستی قم می باشد. که در این هنر ابتدا نقش مورد نظر را بر روی چوب که معمولا از جنس گردو است طراحی میکنند و به کمک ابزارهای مخصوص به حکاکی و کنده کاری بر روی چوب می پردازند. این صنعت که نشان دهنده سلیقه و نبوغ هنرمندان قمی است، در تولید، طراحی و منبت کاری اشیای تزیینی و تشریفاتی مانند منبت کاری مبل‌های استیل جلوه بخش منازل ایرانی می شود.در این هنر، هنرمندان بیشتر از نقوش اصیل که شامل طرح‌های اسلیمی و ختایی یا گل و بوته است، استفاده میکنند.
مهر و تسبیح ومنسوجات سنتی
ازجمله معروفترین سوغات مناطق مذهبی و زیارتی است .تسبیح مجموعه ای از مهره های گرد از گل پخته یا سنگ های رنگین است که به نخ می کشند. امروزه با پیشرفت تکنولوژی و دستگاه های تسبیح ساز، تسبیح های دست ساز کمتر یافت می شوند.این محصولات که به کمک ابزارهایی ساده و با دست بافته می شوند یکی دیگر از صنایع دستی قم محسوب می شوند. نواربافی، عبابافی، خورجین بافی، شعربافی چند نمونه از این صنایع هستند. که کاربرد آنها برای تزئین وسایل منزل، شال، لباس و سجاده می باشد.
سفالگریوجود خاک مرغوب در استان قم باعث رونق حرفه سفالگری در این شهر گشته است. پیدا شدن ظروف سفالی در تپه تاریخی صرم با قدمت ۵۲۰۰ سال، نشانگر سابقه تاریخی این صنعت در این شهر است. از گل رس و یا گل حاصل از سنگ های کائولن و کوارتز، انواع ظروف سفالی ساخته می شود و سپس با کنده کاری، نقاشی و یا نقوش برجسته بر روی آنها زیبایی خاصی را روی کار ایجاد میکنند. و پوششی لعابی به آن میدهند.تولیدات سفال قم شامل انواع محصولات کاربردی مثل گلدان های سفالی، تزیینی، قالبی، چرخ ساز و.. است که با توجه به نیاز بازار تولید و عرضه می شوند. استفاده از لعاب با رنگ های مختلف و بکارگیری نقوش سنتی اسلامی از شاخصه های سفال قم می باشد.
مروار بافی
از دیگر صنایع دستی استان قم میتوان از مروار بافی نام برد. این صنایع دستی جزو صنایع نوپا در این شهر می باشد. این هنر نوعی از حصیربافی است که درمناطق شمالی ایران از رواج بیشتری برخوردار است. مروار از رشته های حاصل از الیاف سلولزی می باشد که با ابزار ساده ای، بافت می شود. که پس از تمیز کزدن درآب جوش قرار میدهند تا سطح رویی آن گرفته شود. بعد محصولاتی مانند انواع ظروف، سبدمیوه، صندلی، جالباسی ، یا درساخت مبلمان استفده می کنند.
گیوه بافی و نقاشی سنتی
به خاطر وجود آب و هوای گرم و خشک استان قم ، یکی از هنرهای کهن این استان گیوه دوزی یا گیوه بافی است. چون گیوه در فصل گرما، از عرق کردن پاها جلوگیری می کند.انواع نقاشی بر روی شیشه، چوب، سفال، چینی، چرم، نقاشی دیواری از دیگرصنایع دستی شهر قم است.
همچنین نقوش اسلیمی، ختایی، جانوری و شکارگاه نقوشی نیز در آثار هنری استان قم بیشتر به چشم می‌خورد.لازم به ذکر است، از دیگر صنایع دستی استان قم میتوان به منبت کاری، سرامیک سازی، کاشی کاری، درودگری، سنگ تراشی و حکاکی سنگ، تزئینات معماری، شیشه گری، انگشتر سازی، چلنگری، قلم زنی و … اشاره کرد که هرکدام را میتوان به صورت مجزا و به صورت کامل و جامع معرفی کرد.
بازار فروش مهمترین مشکل فعالان صنایع‌دستی است
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قم گفت: عملیات بهسازی و سفیدکاری طاق بازار کهنه قم به اتمام رسیده و این بازار ظرفیت چندمنظوره گردشگری، تاریخی و عرضه محصولات هنرمندان صنایع‌دستی را در خود جای داده است.
علیرضا ارجمندی در جمع فعالان صنایع دستی قم افزود: هم چنین بازار شمسه نیز موقعیت مواصلاتی و عرضه محصولات هنرمندان صنایع‌دستی استان را دارد؛ در حال حاضر یک فضای ۲۰ هکتاری نیز برای احداث شهرک انگشتر و عقیق قم در دست مطالعه و بررسی است.
وی یادآور شد: غرفه‌های مسجد اهل‌بیت (ع) در عوارضی قم-تهران به‌دلیل حجم بالای مسافران ورودی و خروجی از قم، ظرفیت بالقوه برای ایجاد بازارچه دائمی صنایع‌دستی را دارد.ارجمندی بیان کرد: ظرفیت صنایع‌دستی در استان قم مغفول مانده و طی سال‌های گذشته این ظرفیت بالا به حاشیه رفته است.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قم ادامه داد: ایجاد تشکل و انجمن‌های صنایع‌دستی برای خروج این رسته‌ها از حاشیه، هویت‌یابی و قدرت چانه‌زنی مورد حمایت مسئولان استانی است.وی در ادامه گفت: بازار فروش مهمترین مشکل فعالان صنایع‌دستی است و در حال حاضر بسیاری از صنایع‌دستی قم فاقد بازار عرضه در سطح این استان است.
حال هنرمندان صنایع‌دستی قم چگونه خوب می شود؟
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قم خاطرنشان کرد: اگر بازار عرضه محصولات صنایع‌دستی در قم مانند استان‌های دیگر سهل و آسان شود و برخی مشکلات کنونی آن مانند بیمه و سایر عوارض حذف شود، وضعیت این صنعت در قم نیز مانند اصفهان، کرمان و شیراز خوب میشود.
ارجمندی نزدیکی به حرم مطهر حضرت معصومه (س) و طراحی سنتی را دو مزیت بازار کهنه قم دانست و افزود: در بافت تاریخی ارزشمند موجود در هسته مرکزی شهر فضاهای بسیار مطلوبی برای توسعه گردشگری و توسعه صنایع‌دستی و سایر مشاغل سنتی وجود دارد که تاکنون مغفول مانده است.
لزوم توجه ویژه به صنایع دستی در شرایط کنونی
باتوجه به شرایط موجود و حاکم بر اقتصاد کشور، امروز توجه به صنایع دستی توجه ویژه‌ای دارد و دولت نیز در تصمیم‌گیری‌های خود توجه خاصی به این نوع مشاغل دارد.
استاندار قم نیز که نماینده عالی دولت در این شهر است از این قائده مستثنا نبوده و در موارد مکرری نسبت به توجه و ارائه تسهیلات مناسب به مشاغل خانگی تاکید کرده است.
همچنین اداره‌کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز سرفصل‌های مناسبی برای پرداخت تسهیلات مشاغل خانگی درنظر گرفته است، چراکه مشاغل خانگی نقش موثر و اثرگذاری در رشد اقتصادی جامعه دارند.وجود خاک مرغوب در استان قم باعث رونق حرفه سفالگری در این شهر گشته است. پیدا شدن ظروف سفالی در تپه تاریخی صرم با قدمت ۵۲۰۰ سال، نشانگر سابقه تاریخی این صنعت در این شهر است. از گل رس و یا گل حاصل از سنگ های کائولن و کوارتز، انواع ظروف سفالی ساخته می شود و سپس با کنده کاری، نقاشی و یا نقوش برجسته بر روی آنها زیبایی خاصی را روی کار ایجاد میکنند. و پوششی لعابی به آن میدهند.تولیدات سفال قم شامل انواع محصولات کاربردی مثل گلدان های سفالی، تزیینی، قالبی، چرخ ساز و.. است که با توجه به نیاز بازار تولید و عرضه می شوند. استفاده از لعاب با رنگ های مختلف و بکارگیری نقوش سنتی اسلامی از شاخصه های سفال قم می باشد.
مروار بافی
از دیگر صنایع دستی استان قم میتوان از مروار بافی نام برد. این صنایع دستی جزو صنایع نوپا در این شهر می باشد. این هنر نوعی از حصیربافی است که درمناطق شمالی ایران از رواج بیشتری برخوردار است. مروار از رشته های حاصل از الیاف سلولزی می باشد که با ابزار ساده ای، بافت می شود. که پس از تمیز کزدن درآب جوش قرار میدهند تا سطح رویی آن گرفته شود. بعد محصولاتی مانند انواع ظروف، سبدمیوه، صندلی، جالباسی ، یا درساخت مبلمان استفده می کنند.
گیوه بافی و نقاشی سنتی
به خاطر وجود آب و هوای گرم و خشک استان قم ، یکی از هنرهای کهن این استان گیوه دوزی یا گیوه بافی است. چون گیوه در فصل گرما، از عرق کردن پاها جلوگیری می کند.انواع نقاشی بر روی شیشه، چوب، سفال، چینی، چرم، نقاشی دیواری از دیگرصنایع دستی شهر قم است.
همچنین نقوش اسلیمی، ختایی، جانوری و شکارگاه نقوشی نیز در آثار هنری استان قم بیشتر به چشم می‌خورد.لازم به ذکر است، از دیگر صنایع دستی استان قم میتوان به منبت کاری، سرامیک سازی، کاشی کاری، درودگری، سنگ تراشی و حکاکی سنگ، تزئینات معماری، شیشه گری، انگشتر سازی، چلنگری، قلم زنی و … اشاره کرد که هرکدام را میتوان به صورت مجزا و به صورت کامل و جامع معرفی کرد.
بازار فروش مهمترین مشکل فعالان صنایع‌دستی است
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قم گفت: عملیات بهسازی و سفیدکاری طاق بازار کهنه قم به اتمام رسیده و این بازار ظرفیت چندمنظوره گردشگری، تاریخی و عرضه محصولات هنرمندان صنایع‌دستی را در خود جای داده است.
علیرضا ارجمندی در جمع فعالان صنایع دستی قم افزود: هم چنین بازار شمسه نیز موقعیت مواصلاتی و عرضه محصولات هنرمندان صنایع‌دستی استان را دارد؛ در حال حاضر یک فضای ۲۰ هکتاری نیز برای احداث شهرک انگشتر و عقیق قم در دست مطالعه و بررسی است.
وی یادآور شد: غرفه‌های مسجد اهل‌بیت (ع) در عوارضی قم-تهران به‌دلیل حجم بالای مسافران ورودی و خروجی از قم، ظرفیت بالقوه برای ایجاد بازارچه دائمی صنایع‌دستی را دارد.ارجمندی بیان کرد: ظرفیت صنایع‌دستی در استان قم مغفول مانده و طی سال‌های گذشته این ظرفیت بالا به حاشیه رفته است.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قم ادامه داد: ایجاد تشکل و انجمن‌های صنایع‌دستی برای خروج این رسته‌ها از حاشیه، هویت‌یابی و قدرت چانه‌زنی مورد حمایت مسئولان استانی است.وی در ادامه گفت: بازار فروش مهمترین مشکل فعالان صنایع‌دستی است و در حال حاضر بسیاری از صنایع‌دستی قم فاقد بازار عرضه در سطح این استان است.
حال هنرمندان صنایع‌دستی قم چگونه خوب می شود؟
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قم خاطرنشان کرد: اگر بازار عرضه محصولات صنایع‌دستی در قم مانند استان‌های دیگر سهل و آسان شود و برخی مشکلات کنونی آن مانند بیمه و سایر عوارض حذف شود، وضعیت این صنعت در قم نیز مانند اصفهان، کرمان و شیراز خوب میشود.
ارجمندی نزدیکی به حرم مطهر حضرت معصومه (س) و طراحی سنتی را دو مزیت بازار کهنه قم دانست و افزود: در بافت تاریخی ارزشمند موجود در هسته مرکزی شهر فضاهای بسیار مطلوبی برای توسعه گردشگری و توسعه صنایع‌دستی و سایر مشاغل سنتی وجود دارد که تاکنون مغفول مانده است.
لزوم توجه ویژه به صنایع دستی در شرایط کنونی
باتوجه به شرایط موجود و حاکم بر اقتصاد کشور، امروز توجه به صنایع دستی توجه ویژه‌ای دارد و دولت نیز در تصمیم‌گیری‌های خود توجه خاصی به این نوع مشاغل دارد.
استاندار قم نیز که نماینده عالی دولت در این شهر است از این قائده مستثنا نبوده و در موارد مکرری نسبت به توجه و ارائه تسهیلات مناسب به مشاغل خانگی تاکید کرده است.
همچنین اداره‌کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز سرفصل‌های مناسبی برای پرداخت تسهیلات مشاغل خانگی درنظر گرفته است، چراکه مشاغل خانگی نقش موثر و اثرگذاری در رشد اقتصادی جامعه دارند.
