نبود نشانه‌های ماندگار و تاریخی دوران دفاع مقدس درقم
استاد محمد خامه‌یار، پژوهشگر و نویسنده حوزه دفاع مقدس انتقاد کرد:
در نشست ۵۷۰ بنیاد قم‌پژوهی، استاد محمد خامه‌یار، پژوهشگر و نویسنده حوزه دفاع مقدس شامگاه سه‌شنبه ۱۴۰۴/۰۷/۰۱ در دانشگاه طلوع‌مهر با حضور جمعی از اساتید، پژوهشگران و علاقه‌مندان، به بیان روند شکل‌گیری، اهمیت و چالش‌های تهیه کتاب «روزشمار دفاع مقدس قم» پرداخت.
به گزارش ندای قم ،در ابتدای نشست، آقای قیامی ضمن خوشامدگویی به پژوهشگران و مهمانان، موضوع جلسه را معرفی کردند: «روزشمار دفاع مقدس در شهر قم». این نشست ادامه مباحث جلسات پیشین درباره حضور رزمندگان قمی در دفاع مقدس است.
ایشان به معرفی مهمان ویژه جلسه، استاد محمد خامه‌یار، پرداختند و اشاره کردند که وی مؤلف کتابی با عنوان «نشانی نشانه‌ها؛ روزشمار دفاع مقدس» است که توسط انتشارات حماسه یاران چاپ شده و در مجتمع ناشران (بلوار معلم قم) قابل تهیه است.
استاد خامه‌یار ضمن تقدیر از بنیاد قم‌پژوهی برای دعوت، توضیح داد که در آغاز جلسه کلیپی کوتاه از مهندس سعیدی پخش شد؛ کلیپی که نشان می‌داد بسیاری از شهروندان حتی محل و سابقه خیابان شهدا در قم را به‌درستی نمی‌شناسند، علی‌رغم اینکه این مکان محل تشییع ده‌ها شهید در سال‌های نخست جنگ بوده است. وی از نبود نشانه‌های ماندگار و یادآوری‌های تاریخی در چنین نقاط مهمی ابراز تأسف کرد.
اهمیت ثبت جزئیات و «اولین‌ها» در دفاع مقدس
خامه‌یار با استناد به فرمایش مقام معظم رهبری مبنی بر ضرورت «ثبت و ضبط جزئیات دوران جنگ»، تأکید کرد که دفاع مقدس دارای لایه‌های پنهانی و قهرمانانی گمنام است که باید معرفی شوند. او تجربه خود را در گردآوری اطلاعات «اولین‌های دفاع مقدس» شرح داد؛ از نخستین مجوز استفاده از سهم امام توسط آیت‌الله گلپایگانی تا اولین نماز خوف و نخستین گروه‌های اعزامی علما برای عیادت و سرکشی به رزمندگان. به گفته وی، بسیاری از این وقایع جنبه تقدسی دارند و در تاریخ جنگ بی‌بدیل هستند.
چالش‌ها و مشکلات ثبت اطلاعات
وی با بیان اینکه هیچ نهاد رسمی همکاری مستند با او برای تهیه این کتاب نداشته است، گفت که بخش زیادی از منابع این اثر با تلاش شخصی، عکاسی از سنگ مزار شهدا و تحقیق میدانی در روستاها و گلزارهای شهدا گردآوری شده است. خامه‌یار اشاره کرد که در موارد زیادی تاریخ شهادت ثبت شده در بنیاد شهید با اطلاعات موجود روی سنگ مزار متفاوت بوده و حدود دویست شهید در آمار رسمی جایی ندارند، اما مردم قم آنان را تشییع و دفن کرده‌اند.
اسناد از دست رفته و بی‌توجهی‌ها
خامه‌یار به از بین رفتن بخشی از اسناد دوران جنگ – از جمله ماجرای کانتینر اسناد که قرار بود سوزانده شود – اشاره کرد و گفت که این بی‌توجهی‌ها باعث شده بسیاری از حقایق تاریخی در معرض فراموشی یا نابودی قرار گیرند. او نمونه‌های دیگری از بی‌توجهی‌های فرهنگی، مانند تغییر نام‌های تاریخی خیابان‌ها و نصب تابلوهای نامناسب در مسیرهای مهم را برشمرد.
انگیزه و همراهی‌ها
این پژوهشگر با ذکر خاطره‌ای از ارائه کتاب به حاج آقای رحیمیان و دریافت بازخورد مستقیم از ایشان، تأکید کرد که این اثر نتیجه بیش از ده سال تلاش بی‌وقفه و بدون کمک مالی بوده است. وی گفت که هدفش تنها ثبت دقیق وقایع و نجات اسناد و خاطرات گران‌بهای دفاع مقدس بوده و نه کسب امتیاز شخصی.
سخنان حضار و پرسش‌های مطرح شده در نشست
علیرضا ولی – استاد پیشکسوت و وابسته خانواده شهدا
علیرضا ولی، از استادان پیشکسوت شهر قم و از بستگان خانواده شهید، ضمن یادآوری خاطرات برادر خود شهید ابوالفضل ولی، نکاتی درباره زندگی، ایثار و مجاهدت او در دوران دفاع مقدس بیان کرد. وی همچنین به موضوع نامگذاری کوچه‌ای که چند تن از شهیدان یک خاندان در آن زندگی کرده‌اند اشاره کرد و اهمیت حفظ این نام‌ها به‌عنوان بخشی از تاریخ و هویت محلی قم را یادآور شد.
مهیار موسوی – پیشنهاد برای تکمیل دانشنامه شهدا
در ادامه، مهیار موسوی از استاد محمد خامه‌یار، نویسنده کتاب «نشانی نشانه‌ها؛ روزشمار دفاع مقدس»، درخواست کرد تا فایل کامل متن کتاب در اختیار وی قرار گیرد که مورد تایید قرار گرفت. هدف او از این درخواست، سهولت در تکمیل مطالب مرتبط با دانشنامه قم و به‌روزرسانی فهرست حدود شش هزار شهید بود که پیش‌تر آقای مجید داداش‌نژاد جمع‌آوری کرده و در مجله اینترنتی همیار منتشر کرده است.
موسوی با تأکید بر اینکه دانشنامه قم نقش مهمی در تابلوی اعلانات هویت شهر دارد، شهدا را یکی از ارکان اصلی این دانشنامه دانست و افزود: «شناخت و معرفی شهدا، بخش جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی و اجتماعی قم است.»
شهبازی – روایت خاطرات دفاع مقدس
پس از آن، شهبازی با ذکر چند خاطره از دوران دفاع مقدس و ارتباط خود با برخی از شهدا، فضای جلسه را با یادآوری لحظات ایثار، صمیمیت و همدلی آن روزها همراه کرد. خاطرات او علاوه بر بعد تاریخی، دارای جنبه‌های انسانی و اخلاقی بود که مورد توجه حاضرین قرار گرفت.
فرهنگ‌سازی و ابزارهای انتقال فرهنگ ایثار و شهادت
سوقندی در آغاز سخنان خود ضمن عرض سلام و تقدیر از برگزارکنندگان نشست و حاضران، اهمیت گرامیداشت یاد و خاطره شهدای دفاع مقدس را یادآور شد و گفت: «هفته دفاع مقدس نه‌تنها فرصتی برای تجلیل از ایثارگران، بلکه بستری برای شناسایی و ثبت “شناسنامه‌های فرهنگی” این دوره است؛ شناسنامه‌ای که هم می‌تواند کاغذی باشد و هم دیجیتال.»
تعریف فرهنگ و ویژگی‌های اصلی آن
وی با اشاره به مفهوم فرهنگ، بیان کرد که اگرچه تعاریف بسیاری برای فرهنگ ارائه شده، اما دو ویژگی اساسی آن عبارت‌اند از:
حضور اندیشه و تفکر – هر جا عنصر تعقل و اندیشه وجود نداشته باشد، نمی‌توان آن را فرهنگ نامید.
استمرار و پایداری – تحولات فرهنگی برخلاف تغییرات سیاسی یا اقتصادی، بلندمدت هستند و گاه صدها سال برای شکل‌گیری یک تغییر فرهنگی زمان نیاز است.
سوقندی تأکید کرد که اشتباه رایج، خلط ابزارهای فرهنگ با خود فرهنگ است؛ همانند اشتباه گرفتن نردبان با بام یا راه با مقصد.
ادبیات، روح فرهنگ
وی یکی از بنیادی‌ترین ابزارهای فرهنگ‌سازی را ادبیات دانست و گفت: «اگر ادبیات را از فرهنگ بگیریم، همانند گرفتن روح از کالبد است.» ادبیات شامل داستان، حکایت، فولکلور، ضرب‌المثل و شعر است و ملت‌هایی که توانسته‌اند ادبیات تولید کنند، به همان اندازه در ساخت فرهنگ موفق بوده‌اند.
در ادامه، او خاطره‌سازی را از مؤثرترین روش‌های ایجاد فرهنگ برشمرد و نمونه‌هایی مانند نوروز و عاشورا را ذکر کرد که به دلیل ظرفیت بالای خاطره‌سازی، به فرهنگ‌های پایدار و فراگیر تبدیل شده‌اند. وی هشدار داد که محدود کردن ظرفیت‌های خاطره‌سازی، موجب باقی ماندن رویدادها در حد «خرده‌فرهنگ» می‌شود؛ مانند محدود شدن عید غدیر به یک مناسبت خاص برای گروهی محدود.
نمادسازی و ورود به ذهن
سوقندی دومین ابزار فرهنگ‌سازی را ساخت نماد معرفی کرد و با اشاره به مراسم و آیین‌های مذهبی و ملی، گفت که هر پدیده‌ای که بتواند نماد بسازد، به فرهنگ تبدیل خواهد شد.
وی به تفاوت میان کارهای تزریقی و کارهایی که وارد «دستگاه فکری و احساسی مخاطب» می‌شوند پرداخت و تصریح کرد: «بنر و پوستر، اگرچه ابزار اطلاع‌رسانی‌اند، اما فرهنگ نیستند. فرهنگ زمانی شکل می‌گیرد که یک مفهوم با لذت، رضایت و ارتباط عمیق به ذهن و قلب مردم وارد شود.»
هنر، جاذبه و انتقال محتوای ناب
به گفته او، سومین ابزار مهم در فرهنگ‌سازی هنر و جاذبه است. محتواهای ارزشمند، مانند تفاسیر قرآن و معارف نهج‌البلاغه، زمانی به فرهنگ عمومی تبدیل می‌شوند که در قالب‌های هنری جذاب همچون تئاتر، سینما و ادبیات عرضه شوند. وی تأکید کرد که اگر فرم هنری جذاب باشد اما محتوای مناسبی نداشته باشد، یا برعکس، محتوای غنی بدون فرم مناسب ارائه شود، نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد.
در پایان نشست، استاد محمد خامه‌یار با تقدیر از شرکت‌کنندگان، بر ضرورت بهره‌گیری از ابزارهای متنوع فرهنگ‌سازی برای معرفی و حفظ یاد و خاطره شهدا تأکید کرد و گفت بسیاری از ظرفیت‌ها، به‌ویژه در فضای مجازی، همچنان استفاده‌نشده باقی مانده است. وی با اشاره به انتشارات سوره مهر در چاپ آثار مرتبط با قم، یادآور شد که این ناشر تاکنون در حوزه دفاع مقدس قم چند اثر منتشر کرده است که یک اثرش با عنوان «زندگی زیر نور منور» از صاحب این قلم توانسته در سطح کشوری منتشر شود.
خامه‌یار نمونه‌هایی از سوژه‌های فرهنگی موفق، همچون مستندهای مهندس سعیدی را مطرح کرد که با روایت زندگی شهدا، مقایسه‌ای میان ارزش‌های اصیل و واقعیت‌های امروز جامعه ایجاد می‌کنند. او بر وجود «لایه‌های پنهان» فراوان در تاریخ دفاع مقدس قم تأکید کرد و افزود برای پوشش کامل روزشمار این دوره، حتی بیست جلد کتاب دیگر نیز کافی نخواهد بود.
در ادامه، وی دو خاطره تأثیرگذار از شهدای قم روایت کرد: یکی درباره خانواده ناشنوا که پس از سال‌ها دعا و نذر صاحب فرزندی شدند و او در جبهه به شهادت رسید، و دیگری درباره رزمنده‌ای که برای جلوگیری از وابستگی، پیش از تولد فرزندش تصمیم به اعزام گرفت. خامه‌یار همچنین بر اهمیت حفظ و معرفی قهرمانان گمنام جنگ و توجه نهادهای فرهنگی، امنیتی و اجتماعی به یادمان‌های دفاع مقدس تأکید کرد و یادآور شد گلزار شهدای قم، زیارتگاه روزانه مردم و زائران، بخشی از هویت و تاریخ این شهر است که نباید فراموش شود. جلسه با گرفتن عکس یادگاری به پایان رسید.
